Przedstawiciel ustawowy to osoba, która dokonuje czynności prawnych w imieniu pokrzywdzonego lub oskarżonego, który ze względu na wiek lub szczególny stan nie może dokonywać samodzielnie czynności procesowych. Gdy pokrzywdzony jest osobą małoletnią lub ubezwłasnowolnioną, przedstawiciel przykładowo składa wniosek o ściganie, zaskarża postanowienia, dochodzi roszczeń cywilnych w procesie karnym.
Podobnie wygląda sytuacja po stronie oskarżonego. Osoba nieletnia lub ubezwłasnowolniona przeciwko której został złożony w sądzie akt oskarżenia, może być reprezentowana przez przedstawiciela ustawowego.
Przedstawicielem ustawowym w rozumieniu prawa cywilnego i rodzinnego jest rodzic, opiekun prawny. Prawo karne procesowe dopuszcza ponadto możliwość wystąpienia w tej roli osoby, pod której stałą pieczą reprezentowany pozostaje
Przedstawiciel ustawowy może z kolei ustanowić pełnomocnika lub obrońcę. Te dwie instytucje są już zarezerwowane dla profesjonalnych podmiotów. Ich zadaniem w procesie karnym jest poprowadzenie sprawy w sposób jak najbardziej korzystny dla osoby, którą reprezentują.
Obrońca to przedstawiciel oskarżonego w procesie karnym. Stosunek między dwoma podmiotami powinien opierać się na zaufaniu. Obrońca powinien uprzednio omawiać swoje kroki z oskarżonym i w razie wątpliwości udzielać mu wyjaśnień. Granicę działań obrońcy wyznacza interes prawny oskarżonego.
Obrońca korzysta z pewnych uprawnień własnych:
- nie wolno przesłuchiwać go co do faktów, o których dowiedział się prowadząc sprawę lub udzielając porady prawnej,
- nie wolno zajmować mu pism lub dokumentów obejmujących okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy.
Jest to tzw. tajemnica obrończa
Warto zaznaczyć że udział w postępowaniu może wziąć zarówno oskarżony jak i jego obrońca, zatem oba podmioty mogą działać razem
Posiadanie obrońcy jest uprawnieniem oskarżonego (w niektórych wypadkach ustawa przewiduje obowiązek ustanowienia obrońcy np. gdy oskarżony jest głuchy, niemy).
Obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury, zatem może to być adwokat lub wyjątkowo aplikant adwokacki , który po 6 miesiącach aplikacji może zastępować adwokata przed sądami rejonowymi( po upływie roku i 6 miesięcy także przed innymi sądami, oprócz Sądu Najwyższego).
Natomiast z pomocy trzeciego przedstawiciela procesowego- pełnomocnika, może korzystać strona inna niż oskarżony oraz osoba nie będąca stroną (np. pokrzywdzony).
Pełnomocnikiem w postępowaniu karnym może być adwokat oraz radca prawny. Ten ostatni może reprezentować instytucje państwowe, samorządowe lub społeczne oraz w zakresie roszczeń majątkowych- inne osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą.
Pełnomocnik może zostać ustanowiony przez zainteresowanego (upoważnienie) lub wyznaczony z urzędu, gdy zostanie wykazane iż osoba nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomocnictwa bez uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny.
Ponadto pełnomocnictwo może dotyczyć dokonania poszczególnych czynności procesowych np. sporządzenie skargi kasacyjnej lub reprezentacji w danej sprawie karnej-pełnomocnictwo procesowe ogólne.
Różnice występujące między obrońcą a pełnomocnikiem dotyczą nie tylko podmiotów które mogą oni reprezentować, lecz również sposobu reprezentacji. W odróżnieniu od obrońcy pełnomocnik nie jest samodzielny w prowadzeniu interesów mocodawcy. O zakresie jego uprawnień decyduje treść upoważnienia, a w razie jego przekroczenia grozi mu odpowiedzialność cywilna.
Podstawa prawna:art. 51, 76 oraz art. 82-89 kodeksu postępowania karnego