„Na jakiej podstawie można pozbawić spadku osobę, która nie opiekowała się rodzicem? Czy przepisy w tym zakresie się zmieniły?” – pyta Czytelnik.
- Czy brak opieki skutkuje niegodnością dziedziczenia?
- Jak przebiega procedura uznania spadkobiercy niegodnym dziedziczenia?
- Brak wypełniania obowiązków rodzinnych a wydziedziczenie
- Podsumowanie
Czy brak opieki skutkuje niegodnością dziedziczenia?
Brak opieki nad rodzicem rzeczywiście w określonych sytuacjach może stanowić podstawę do uznania spadkobiercy niegodnym dziedziczenia. Przepisy w tym zakresie zmieniły się 15 listopada 2023 r. Do zdarzeń, które stanowią podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia zaistniałych po tym dniu można stosować nowe przesłanki. Pierwsza z nich polega na uporczywym niewykonywania obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy, określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową wobec spadkodawcy. Druga zaś – na uporczywym uchylaniu się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Jak widać, istotna w takich sprawach jest uporczywość. Nadal obowiązują oczywiście pozostałe trzy przesłanki niegodności dziedziczenia, zgodnie z którymi można uznać za niegodnego dziedziczenia spadkobiercę, który:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Jak przebiega procedura uznania spadkobiercy niegodnym dziedziczenia?
Co ważne, uznania spadkobiercy niegodnym dziedziczenia dokonuje sąd. W takich sprawach brane są pod uwagę wszelkie okoliczności. Każdy przypadek jest bowiem inny. Pamiętajmy, iż sprawa nie zostaje wszczęta z urzędu, trzeba złożyć odpowiednie pismo do sądu. Pozew podlega opłacie (można w uzasadnionych przypadkach ubiegać się o zwolnienie z kosztów sądowych). Z powództwem może wstąpić każda osoba, która ma w tym interes w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku. Pozew może zatem przykładowo wnieść inny spadkobierca. Do takich spraw warto odpowiednio się przygotować, ponieważ to właśnie na powodzie ciąży ciężar wykazania niegodności dziedziczenia.
Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. W praktyce nie będzie również miał prawa do zachowku. Nie można jednak uznać spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, jeżeli spadkodawca mu przebaczył.
Brak wypełniania obowiązków rodzinnych a wydziedziczenie
W określonych przypadkach brak opieki nad spadkodawcą może stanowić też podstawę wydziedziczenia, czyli pozbawienia spadkobiercy należnego mu zachowku. Zgodnie z Kodeksem cywilnym spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
„Pojęcie obowiązków rodzinnych może być interpretowane szeroko. Do kategorii tej można zaliczyć zarówno obowiązki wynikające z przepisów prawa (np. obowiązek alimentacyjny, obowiązki wynikające z art. 23 k.r.o.), jak i powinności czysto społeczne lub moralne (np. obowiązek opieki nad osobą starszą czy chorą). Niedopełnianie obowiązków rodzinnych musi cechować się uporczywością, a więc pewną powtarzalnością lub stałością. Uporczywym niedopełnieniem obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, będącym podstawą wydziedziczenia w rozumieniu art. 1008 pkt 1 i 3 k.c. jest długotrwałe lub wielokrotne zaniedbywanie potrzeb materialnych i emocjonalnych spadkobiercy lub postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, co oznacza, że zachowanie uprawnionego musi być obiektywnie naganne. Istnienie takiej sytuacji, że pomoc i świadczenia przynależne do obowiązków rodzinnych, nie były spełniane - nie wystarcza dla oceny, że zstępny uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Z właściwej wykładni art. 1008 pkt 3 k.c. wynika, że chodzi o taki stan, że pomimo istnienia takiej potrzeby i oczekiwania spadkodawcy, zstępny uporczywie odmawia realizacji tych obowiązków” – podkreślił przykładowo Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 22 września 2020 r. (sygn. V ACa 174/20).
Wydziedziczenia – w przeciwieństwie do uznania za niegodnego – dokonuje sam spadkodawca w testamencie. Do skuteczności wydziedziczenia konieczne jest, by wskazana przez spadkodawcę przyczyna rzeczywiście istniała i wynikała z treści testamentu. Spadkobierca wydziedziczony nie uzyska ani należnego mu spadku, ani zachowku.
Podsumowanie
Chociaż przepisy wychodzą naprzeciw sytuacjom zaniedbywania rodzica, to w tego typu sprawach rozstrzygnięcia sądów mogą być różne. Zależą bowiem od okoliczności konkretnego przypadku. Niekiedy, niezbędna będzie pomoc prawna adwokata lub radcy prawnego.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (j. t. Dz. U. z 2024 r., poz. 1061)