W dniu 14 marca 2019 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wydał kolejny wyrok (sprawa C‑118/17) na skutek pytania prejudycjalnego dotyczącego skutków zamieszczenia klauzul abuzywnych (niedozwolonych) w umowach kredytu hipotecznego powiązanego z walutą szwajcarską. W uzasadnieniu czytamy, że sądy krajowe mogą skorzystać z kilku możliwości i wybrać wariant najbardziej korzystny dla kredytobiorcy, tj. albo umowę unieważnić albo utrzymać w mocy, ale bez zapisów niedozwolonych (abuzywnych), albo utrzymać umowę w mocy zastępując klauzule abuzywne obowiązującymi przepisami, jeżeli takie występują w przepisach krajowych.
Treść pytań prejudycjalnych
Pytania prejudycjalne zostały zadane przez węgierski sąd krajowy w ramach sporu między kredytobiorcą (konsumentem) w przedmiocie utrzymywanego nieuczciwego warunku umownego, zgodnie z którym kurs wymiany w momencie udzielenia pożyczki wyrażonej w walucie obcej jest oparty na kursie zakupu stosowanym przez bank, podczas gdy kurs wymiany stosowany w momencie jej spłaty oparty jest na kursie sprzedaży. Zatem pytania dotyczyły, tzw. kredytu denominowanego, którego wielkość w umowie jest wyrażona w walucie obcej. Przy czym treść pytań prejudycjanych oraz wydanego w odpowiedzi wyroku wydaje się również aktualna, jak nie w całości, to przynajmniej w części, w odniesieniu do, tzw. kredytów indeksowanych, gdzie wielkość udzielonego kredytu wyrażona jest, np. w złotych polskich. Niezależnie od powyższego kredyt był wypłacany w walucie krajowej, np. polskiej, nigdy w walucie szwajcarskiej (CHF).
Przepisy wtórnego prawa Unii Europejskiej
Zasadniczym aktem prawa wtórnego Unii Europejskiej regulującym ochronę praw konsumenta przed nieuczciwymi warunkami umownymi jest Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 15, t. 2, s. 288). W celu implementacji dyrektywy i stosowania prawa krajowego, zgodnie z prawem Unii Europejskiej, do krajowego porządku prawnego państwa członkowskie, w tym Polska, powinny zapewnić, aby nieuczciwe warunki nie były zamieszczane w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców (np. banki) z konsumentami (np. kredytobiorcami) oraz, jeżeli jednak takie warunki zostają w nich zawarte (np. klauzule indeksacyjne, waloryzacyjne), aby nie były one wiążące dla konsumenta, oraz zagwarantować, żeby umowa obowiązywała strony zgodnie z zawartymi w niej postanowieniami, pod warunkiem że po wyłączeniu z umowy nieuczciwych warunków może ona nadal obowiązywać”.
Zastosowanie klauzuli abuzywnej w umowie
W ocenie Trybunału art. 6 ust. 1 ww. Dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że warunek umowny, którego nieuczciwy charakter stwierdzono, należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, wobec czego nie może on wywierać żadnych skutków w sferze konsumenta, z konsekwencją odtworzenia sytuacji prawnej i faktycznej, w której konsument znalazłby się w przypadku braku tego warunku (zob. podobnie wyrok z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 61). Powyższe sprawia, że przypadku gdy klauzula indeksacyjna zostanie uznana za niedozwoloną (abuzywną, nieuczciwą), należy uznać, że od samego początku nigdy nie obowiązywała konsumenta (kredytobiorcy).
Zatem należy uznać, że wszelkie świadczenia spełnione wobec banku w oparciu klauzule przeliczeniowe zostały uzyskane bez podstawy prawnej. Podobnie wszelkie świadczenia banku, w tym przeliczenie kwoty kredytu i jego wypłata przy zastosowaniu spreadu walutowego nastąpiły bez ważnej podstawy prawnej.
Mechanizm indeksacji jako świadczenie główne
Trybunał podkreślił, że mechanizm indeksacji może być uznany za świadczenie główne w umowie kredytu, zwłaszcza denominowanego. Zatem na gruncie prawa polskiego orzeczenie Trybunału należy interpretować w ten sposób, że umowa kredytu hipotecznego powinna być uznana za nieważną, jeżeli mechanizm indeksacji określa główne świadczenia stron, został sformułowany w sposób niejednoznaczny, nie został indywidualnie uzgodniony, jest sprzeczny z dobrymi oraz rażąco narusza interesy konsumenta. Natomiast do Sądu krajowego należy stwierdzenie czy zwrot korzyści uzyskanych przez bank powinien nastąpić w kwocie odpowiadającej wysokością wszystkim pobranym ratom czy tylko tzw. nadpłatom pobranym w wyniku zastosowania klauzul indeksacyjnych.
Mechanizm indeksacji jako świadczenie poboczne
Jeżeli mechanizm indeksacji uznamy za świadczenie poboczne, to wówczas należy wyeliminować klauzule z umowy i rozważyć czy bez istnienia tych klauzul umowa jest ważna, czy może jednak dla konsumenta będzie bardziej korzystne obowiązywanie umowy bez mechanizmu indeksacji czy może najbardziej korzystne dla konsumenta będzie wypełnienie luki poprzez zastosowanie przepisu ustawowego. Trybunał uznał, że istnieje możliwość zastąpienia przez sąd krajowy nieuczciwego postanowienia przepisem prawa krajowego w celu dalszego istnienia umowy. Przy czym z orzecznictwa Trybunału wynika, że możliwość ta jest ograniczona do przypadków, w których rozwiązanie umowy jako całości naraziłoby konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, wobec czego ten ostatni poniósłby negatywne konsekwencje (zob. podobnie wyroki: z dnia 7 sierpnia 2018 r., Banco Santander i Escobedo Cortés, C‑96/16 i C‑94/17, EU:C:2018:643, pkt 74; z dnia 20 września 2018 r., OTP Bank i OTP Faktoring, C‑51/17, EU:C:2018:750, pkt 61). Pozostaje zatem pytanie czy próba ,,plombowania dziury" poprzez, np. średni kurs NBP jest korzystna dla kredytobiorcy. Odpowiedź jest negatywna i takie uzupełnienie nie powinno mieć miejsca.
W przypadku utrzymania umowy w mocy, sąd krajowy powinien orzec czy zwrot korzyści uzyskanych przez bank powinien nastąpić w kwocie odpowiadającej wysokością wszystkim pobranym ratom, czy tylko tzw. nadpłatom pobranym w wyniku zastosowania klauzul indeksacyjnych, czy może nadpłatom powyżej średniego kursu NBP.
Orzecznictwo krajowe a stanowisko Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
W kontekście umów kredytowych powiązanych z waluta obcą pytanie i odpowiedź sprowadza się do tego, czy usunięcie klauzul przeliczeniowych z umowy kredytowej sprawia, że ona jest bezwzględnie nieważna, czy może jednak dalej obowiązywać, ale bez klauzul niedozwolonych. Orzecznictwo krajowe, tj. linia orzecznicza korzystna dla konsumenta (kredytobiorcy) nie daje jednoznacznej odpowiedzi, ale w przypadku kredytów denominowanych sądy częściej orzekają o nieważności takiej umowy, niż w przypadku kredytów indeksowanych. W przypadku kredytów indeksowanych usuwa się klauzule przeliczeniowe i umowa dalej obowiązuje. W niektórych orzeczeniach dziurę po klauzuli niedozwolonej wypełnia się średnim kursem NBP.
Wnioski końcowe
W przypadku stwierdzenia nieuczciwości (abuzywności) klauzul indeksacyjnych, w ocenie Trybunału, , umowę kredytową można utrzymać w mocy bez tych klauzul, zamiast orzekania o nieważności umowy, wyłącznie wówczas gdy jest to korzystniejsze dla kredytobiorcy (konsumenta). Oczywiście kluczowe znaczenie ma tutaj to, czy bez klauzuli umowa może nadal obowiązywać. Przede wszystkim, w ocenie Trybunału, umowa powinna zostać uznana za nieważną, w przypadku gdy mechanizm indeksacji zostanie uznany za świadczenie główne umowy kredytu. W szczególności może to mieć większe znaczenie przy umowach kredytów denominowanych, w których kwota kredytu została określona w walucie szwajcarskiej (CHF).
Polecamy serwis: Umowy