Zużyte lub uszkodzone (np. naddarte) banknoty polskiej waluty można z reguły wymienić na banknoty nadające się do obiegu w kasie każdego banku działającego w Polsce. Warunkami takiej wymiany są brak podejrzeń co do autentyczności banknotu oraz to, by można było na banknocie rozpoznać wartość nominalną. Jeżeli bank odmawia standardowej wymiany banknotu (bo jest np. bardzo uszkodzony), to ma obowiązek przyjąć taki banknot i przesłać do wymiany do Centrali NBP. Ale w takim przypadku można nie odzyskać pełnej wartości takiego banknotu. W przypadku banknotów podrobionych (nieautentycznych) bank zatrzymuje je i nie dostajemy w zamian nic. Zasady te dotyczą także monet.
- Rozporządzenie Prezesa NBP o wymianie znaków pieniężnych
- Pieniądze uszkodzone standardowo – bank zwraca całą wartość nominalną w nieuszkodzonych banknotach i monetach
- Pieniądze uszkodzone bardziej niż standardowo – wtedy bank zwraca nam połowę wartości nominalnej
- Wymiana przez Centralę NBP
- Banknoty podrobione, przerobione (nieautentyczne)
Rozporządzenie Prezesa NBP o wymianie znaków pieniężnych
Przepisy określające zasady i tryb wymiany zużytych lub uszkodzonych banknotów oraz monet reguluje zarządzenie nr 31/2013 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z 17 grudnia 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu wymiany znaków pieniężnych, które wskutek zużycia lub uszkodzenia przestają być prawnym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. Urz. NBP z 2022 r. poz. 23). Zarządzenie to zostało zmienione zarządzeniem nr 9/2024 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 9 kwietnia 2024 r. (Dz. Urz. NBP z 2024 r. poz. 2).
Pieniądze uszkodzone standardowo – bank zwraca całą wartość nominalną w nieuszkodzonych banknotach i monetach
Tak jak to wspomniano na wstępie, banki działające legalnie na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, mają obowiązek wymienić zużyte lub uszkodzone znaki pieniężne waluty polskiej (banknoty i monety), jeżeli nie są to pieniądze podejrzane co do autentyczności, a ich cechy umożliwiają rozpoznanie wartości nominalnej.
Takiej wymianie w banku podlegają:
1) banknoty postrzępione, naddarte, podklejone, przerwane, nadmiernie zabrudzone, zaplamione, odbarwione lub uszkodzone w inny sposób, w tym również wskutek umieszczenia na nich trwałego napisu, nadruku, rysunku lub innego znaku;
2) monety oraz ich elementy (rdzeń i pierścień), mające w szczególności uszkodzenia typu mechanicznego, wytarte, o zmienionej barwie, skorodowane, w tym również uszkodzone wskutek umieszczenia na nich trwałego napisu, rysunku lub innego znaku. Natomiast wymianie nie podlegają monety, co do których zachodzi podejrzenie uszkodzenia przy wykorzystaniu urządzeń przemysłowych, stosowanych do deformowania monet poprzez ich pofalowanie, pocięcie, zdeformowanie kształtu lub zatarcie wizerunku. Przykłady uszkodzonych w ten sposób monet są udostępnione na stronie internetowej Narodowego Banku Polskiego.
Przy czym na podstawie § 3 ww. zarządzenia nr 31\2013 Prezesa NBP, banki mają obowiązek wymienić, w pełnej wartości nominalnej, zużyte lub uszkodzone znaki pieniężne, jeżeli odpowiadają następującym warunkom:
1) banknoty:
a) są przerwane na nie więcej niż dziewięć części, sklejone lub niesklejone, jeżeli wszystkie części pochodzą z tego samego banknotu, nie posiadają ubytków powierzchni w miejscu przerwania i łącznie stanowią 100% pierwotnej powierzchni,
b) jeżeli zachowały ponad 75% pierwotnej powierzchni w jednym fragmencie;
2) monety, a także dwa rozłączone elementy (rdzeń i pierścień) – jeżeli pochodzą z monety o tej samej wartości nominalnej.
Ale warto wiedzieć, że w ten sposób nie wymienimy banknotów i monet, o których mowa w:
- § 7 ust. 1 ww. zarządzenia – czyli uszkodzone w wyniku badań wykonanych przez organy ścigania w ramach przeprowadzanych czynności i w
- § 8 ust. 1 ww. zarządzenia – czyli uszkodzone przez system neutralizacji papierowych wartości pieniężnych, o którym mowa w § 1 pkt 21 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 września 2010 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne.
Bo tak uszkodzone banknoty mogą być wymienione jedynie w oddziałach okręgowych NBP.
Pieniądze uszkodzone bardziej niż standardowo – wtedy bank zwraca nam połowę wartości nominalnej
Na podstawie § 4 ww. zarządzenia nr 31/2013 Prezesa NBP, banki mają obowiązek wymienić za połowę wartości nominalnej przedstawione do wymiany znaki pieniężne (banknoty i monety), jeżeli odpowiadają następującym warunkom:
1) w przypadku banknotów – jeżeli zachowały od 45% do 75% pierwotnej powierzchni w jednym fragmencie;
2) w przypadku monet – jeżeli zachował się przynajmniej jeden element (rdzeń lub pierścień).
W przypadku wątpliwości, czy przedstawione do wymiany znaki pieniężne podlegają wymianie w pełnej lub w połowie wartości nominalnej, banki mają obowiązek przyjąć takie pieniądze w trybie określonym w § 6 ww. zarządzenia – czyli do wymiany przez Centralę NBP.
Wymiana przez Centralę NBP
Banki na podstawie § 6 ww. zarządzenia mają obowiązek przyjmowania banknotów i monet, które nie odpowiadają warunkom określonym w § 3 i 4 ww. zarządzenia, z wyłączeniem znaków pieniężnych, o których mowa w § 7 ust. 1 i w § 8 ust. 1, w celu przekazania ich do wymiany do Centrali NBP wraz z stosownym wnioskiem wymianę.
NBP informuje, że istnieje też możliwość przesłania przez osobę fizyczną wniosku wraz ze zużytymi lub uszkodzonymi banknotami waluty polskiej (o łącznej wartości nieprzekraczającej kwoty 2000 zł) bezpośrednio do Centrali NBP przesyłką pocztową lub kurierską na adres:
Narodowy Bank Polski, Departament Emisyjno-Skarbcowy
ul. Świętokrzyska 11/21
00-919 Warszawa
z dopiskiem: „DES – wymiana”
Centrala NBP wymienia banknoty oraz monety według następujących zasad:
1) banknoty:
a) w 100% wartości nominalnej – jeżeli zostało zachowane ponad 75% pierwotnej powierzchni banknotu i w przypadku którego stwierdzono, że wszystkie części pochodzą z tego samego banknotu, b) w 50% wartości nominalnej – jeżeli zostało zachowane od 45% do 75% pierwotnej powierzchni banknotu i w przypadku którego stwierdzono, że wszystkie części pochodzą z tego samego banknotu; 2) monety:
a) w 100% wartości nominalnej monety, również jeżeli są to dwa rozłączone elementy (rdzeń i pierścień) – jeżeli pochodzą z monety o tej samej wartości nominalnej,
b) w 50% wartości nominalnej – jeżeli został zachowany co najmniej jeden element monety (rdzeń lub pierścień).
Jak informuje NBP, pieniądze, które nie spełniają wymogów umożliwiających wymianę przez Centralę NBP (np. skrawki banknotów posiadających mniej niż 45 proc. powierzchni), będą niszczone w Narodowym Banku Polskim, po upływie 6 miesięcy od dnia sporządzenia informacji o wyniku wymiany, o ile wnioskujący nie wniesie żądania ich zwrotu.
Pytania do NBP dotyczące wymiany uszkodzonych pieniędzy
Narodowy Bank Polski informuje, że ewentualne pytania dotyczące wymiany zużytych lub uszkodzonych banknotów i monet lub przesłanych wniosków o wymianę można wysyłać na adres poczty elektronicznej NBP: wymiana@nbp.pl.
Banknoty podrobione, przerobione (nieautentyczne)
Jeżeli będziemy chcieli wymienić w banku banknot podrobiony (podejrzany co do autentyczności), to bank ma obowiązek zatrzymać taki banknot (lub monetę) na podstawie art. 35 ustawy o NBP oraz zarządzenia Prezesa NBP z 31 sierpnia 1989 r. w sprawie zatrzymywania fałszywych znaków pieniężnych (Monitor Polski z 1989 r., nr 32 poz. 255 z późn. zm.).
Za zatrzymany w tym trybie banknot lub monetę nie dostaniemy równowartości. Dotyczy to również innych walut niż polski złoty.
Trzeba też uważać, by nie popełnić przestępstwa wprowadzenia do obrotu fałszywych pieniędzy. Na podstawie art. 310 § 2 kodeksu karnego, kto podrobiony lub przerobiony pieniądz, inny środek płatniczy lub znak pieniężny świadomie puszcza w obieg albo go w takim celu przyjmuje, przechowuje, przewozi, przenosi, przesyła albo pomaga do jego zbycia lub ukrycia, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
A na podstawie art. 312 kodeksu karnego kto puszcza w obieg podrobiony albo przerobiony pieniądz, inny środek płatniczy, który sam otrzymał jako prawdziwy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Policja zaleca, by zachowywać czujność przy transakcjach gotówkowych i zawsze sprawdzać otrzymywane banknoty. Przede wszystkim warto wiedzieć jak wyglądają autentyczne banknoty, jakie mają zabezpieczenia przed podrobieniem i sprawdzać otrzymane w transakcji gotówkowej banknoty pod tym kątem. Należy zwrócić szczególną uwagę, jeśli banknot jest uszkodzony lub zniszczony.
Jeżeli mamy podejrzenie, że banknot, który ktoś chce nam przekazać nie jest autentyczny, to zawsze możemy odmówić jego przyjęcia. W celu rozwiania wątpliwości zawsze można pójść do banku albo na posterunek Policji. Policja wskazuje, że to jest wręcz społeczny obowiązek wynikający z art. 304 kodeksu postępowania karnego. Pracownicy tych instytucji dysponują z reguły specjalistycznym sprzętem do oceny autentyczności banknotów.
oprac. Paweł Huczko