Niestawiennictwo pozwanego na rozprawę odnosi się do sytuacji zawinionych przez pozwanego. Dotyczy to więc sytuacji gdy pozwany został zawiadomiony w sposób przewidziany przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, a mimo to bez usprawiedliwienia nie stawił się na terminie rozprawy. Pozwany nie bierze udziału wówczas, gdy nie zabiera w ogóle głosu w sprawie, np. nie bierze udziału w przesłuchaniu świadków, nie składa żadnych wniosków ani oświadczeń. Bierna postawa pozwanego musi dotyczyć całego postępowania.
Możliwość wydania wyroku zaocznego nie jest bowiem zastrzeżona tylko do pierwszego terminu posiedzenia sądu.
Zobacz: Kodeks postępowania cywilnego
Wyrok wydany w nieobecności pozwanego nie będzie zaoczny, jeżeli pozwany żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobecności albo składał już w sprawie wyjaśnienia ustnie lub na piśmie.
Wydanie wyroku zaocznego następuje z urzędu. Sąd nie jest przy tym związany wnioskiem powoda o wydanie wyroku zaocznego. Sąd z urzędu winien zbadać czy po pierwsze zachodzą przesłanki do wydania wyroku (a więc czy droga sądowa jest dopuszczalna i nie zachodzą inne przeszkody procesowe) oraz ustalić czy postawa pozwanego zezwala na przyjęcie jego biernej postawy.
Zobacz: Zgłoszenie nowych dowodów w apelacji cywilnej
W przypadku ustalenia przez Sąd, że zachodzą przesłanki do wydania wyroku zaocznego przyjmuje się za prawdziwe twierdzenie powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub w pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą, chyba że budzą one uzasadnione wątpliwości albo zostały przytoczone w celu obejścia prawa. Uznanie za prawdziwe twierdzeń powoda odnosi się tylko do okoliczności faktycznych. Nie zwalnia zatem sądu od oceny zasadności żądania opartego na tych twierdzeniach.
Skutek ten jest jednak wyłączony przy wydawaniu wyroków zaocznych w sprawach małżeńskich (art. 431 kpc) oraz w sprawach między rodzicami a dziećmi (art. 458 § 1 kpc). W tego typu sprawach sąd musi przeprowadzić postępowanie dowodowe celem potwierdzenia lub zaprzeczenia okoliczności wskazywanych przez powoda. W tych też sytuacjach wyrok zaoczny może mieć charakter wyroku oddalającego powództwo.
Wyroki zaoczne doręcza się z urzędu obu stronom z pouczeniem o przysługujących im środkach zaskarżenia. Sąd z urzędu nadaje wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności.