Przede wszystkim Kodeks karny wykonawczy przekazuje wiele spraw do rozpoznania właśnie sądom penitencjarnym. Zawsze jednak właściwość rzeczowa sądów penitencjarnych musi wyraźnie wynikać z ustawy. W żadnym razie nie można jej domniemywać.
Zobacz również serwis: Prawo karne wykonawcze
Sprawy przekazane do właściwości sądów penitencjarnych
Sąd penitencjarny jest właściwym w stosunku do osoby skazanej na bezwzględną karę pozbawienia wolności od chwili osadzenia tej osoby w zakładzie karnym. Zbigniew Hołda w komentarzu do Kodeksu karnego wykonawczego przedstawił listę spraw przekazanych wyraźnie przez ustawę do właściwości sądów penitencjarnych, które dotyczą skazanych na karę pozbawienia wolności. Zdaniem profesora do właściwości sądów penitencjarnych należą następujące sprawy:
1) rozpoznawanie skarg na decyzje organów wymienionych w art. 2 pkt 3-6 i 10, składanych przez skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, karę aresztu, kary porządkowe i środki przymusu skutkujące pozbawienia wolności, a także przez tymczasowo aresztowanych (art. 7 § 2);
2) rozpoznawanie skarg na decyzje sędziego penitencjarnego o uchyleniu sprzecznej z prawem decyzji organu wymienionego w art. 2 pkt 5 i 6, o ile dotyczy ona osoby pozbawionej wolności (art. 34 § 2);
3) wstrzymanie uprzednio zarządzonego wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności z jednoczesnym rozłożeniem grzywny na raty lub odroczeniem jej ściągnięcia w wypadku udzielenia skazanemu warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności (art. 52);
4) zmiana określonego w wyroku rodzaju i typu zakładu karnego, a także orzeczonego systemu terapeutycznego wykonywania kary (art. 74 § 1);
5) zmiana lub uchylenie decyzji komisji penitencjarnej w przedmiocie klasyfikacji z powodu jej sprzeczności z prawem (art. 76 § 2);
6) orzekanie o objęciu skazanego, uzależnionego od alkoholu albo środków odurzających lub psychotropowych, leczeniem i rehabilitacją (art. 117);
7) orzekanie o dokonaniu koniecznego zabiegu lekarskiego, w przypadku sprzeciwu skazanego (art. 118 § 3);
8) orzekanie o obciążeniu skazanego kosztami związanymi z leczeniem w wyniku samouszkodzenia (art. 119 § 2);
9) orzekanie w przedmiocie udzielenia przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności (art. 153) i w innych kwestiach z tym związanych, a więc - o warunkowym zwolnieniu (art. 155 § 1) i o odwołaniu przerwy (art. 156);
10) orzekanie w kwestiach związanych z warunkowym przedterminowym zwolnieniem (art. 161 § 1), wykonywaniem orzeczenia w tym przedmiocie (art. 163) i odwołaniem warunkowego zwolnienia (art. 160);
11) wyznaczanie okresu niezbędnego na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (art. 164 § 2);
12) oddanie skazanego zwolnionego z zakładu karnego pod dozór kuratora
(art. 167 § 1 i 2) oraz orzekanie o zaniechaniu dozoru (art. 167 § 4);
13) rozpoznawanie skarg dyrektora zakładu lub aresztu na decyzje sędziego o braku zgody na przedłużenie okresu trwania ograniczeń lub zakazów wymienionych w art. 247 § 1 (art. 247 § 2).
Z treści art. 13 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego w zw. z art. 242 § 4 Kodeksu karnego wykonawczego wynika, że sąd penitencjarny jest też właściwy do rozstrzygnięcia wątpliwości co do wykonania orzeczenia lub zarzutów co do obliczenia kary, jeśli wynikają one z orzeczenia wydanego przez ten sąd.
Zobacz również serwis: Prawo karne
Badanie swej właściwości przez sąd penitencjarny
Sąd penitencjarny bada z urzędu swą właściwość, a w razie stwierdzenia, że nie jest właściwy, przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub innemu organowi. Przekazanie może nastąpić w każdym stadium postępowania incydentalnego. Na postanowienie w kwestii właściwości przysługuje zażalenie (art. 35 § 3 k.p.k. w zw. z art. 1 § 2). Właściwym do rozpoznania zażalenia jest sąd wyższej instancji, który sprawę rozpoznaje jednoosobowo. Takie rozwiązanie powoduje, że nawet błędne skierowanie sprawy co do zasady nie spowoduje jej odrzucenia.