Przepisy regulujące rolę i sposób działania oskarżyciela posiłkowego zawarte są w rozdziale V kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, a także w treści dalszych przepisów regulujących uprawnienia stron.
Można wyróżnić następujące sytuacje procesowe, w których występuje oskarżyciel posiłkowy, trzy z nich opisano poniżej.
1. Najbardziej klasyczna sytuacja: oskarżycielem posiłkowym zostaje pokrzywdzony, który podejmuje decyzję o działaniu w postępowaniu w charakterze strony oskarżającej obwinionego i występującej obok oskarżyciela głównego w procesie (tzw. oskarżyciel posiłkowy uboczny).
Oświadczenie o przyłączeniu się do procesu w charakterze oskarżyciela posiłkowego można złożyć w nieprzekraczalnym terminie 7 dni od otrzymania zawiadomienia oskarżyciela publicznego o przesłaniu aktu oskarżenia (zawsze jest ono wysyłane pokrzywdzonemu).
Zobacz również: Kto może być oskarżycielem posiłkowym?
Należy zaznaczyć, iż nawet w sytuacji, gdy oskarżyciel publiczny wycofa się z procesu, to sam proces będzie trwał dalej, co oznacza, iż pozostanie aktywny oskarżyciel posiłkowy. Wycofanie się natomiast oskarżyciela posiłkowego nie ma dla procesu w tej sytuacji żadnych skutków, z tym, że jest to nieodwracalna decyzja, tj. nie można już potem powrócić do tej roli.
Postanowienie o dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego podejmuje sąd, z tym, że jego decyzja odmowna jest niezaskarżalna.
2. Pokrzywdzony zostaje oskarżycielem posiłkowym (tzw. konkurencyjnym), jeżeli w sprawie ściganej na wniosek pokrzywdzonego złoży on samodzielnie wniosek o ukaranie do sądu. Spełnia on zatem funkcję oskarżyciela publicznego i go zastępuje. W przypadku, gdyby oskarżyciel (publiczny) przyłączył się do sprawy (co może mieć miejsce) wówczas oskarżyciel posiłkowy pozostaje w swej roli, ale zamienia się z mocy prawa w oskarżyciela ubocznego, występującego obok oskarżyciela głównego (tj. opisanego powyżej w pkt.1).
3. Przy przestępstwach innych niż ścigane na wniosek pokrzywdzonego może on samodzielnie wnieść wniosek o ukaranie jako oskarżyciel posiłkowy (tzw. subsydiarny), jeżeli w ciągu miesiąca od powiadomienia o wykroczeniu organu uprawnionego do występowania w tych sprawach w charakterze oskarżyciela publicznego nie zostanie powiadomiony o wniesieniu przez ten organ wniosku o ukaranie albo otrzyma zawiadomienie o tym, iż organ nie znalazł podstaw do wniesienia wniosku o ukaranie.
Należy nadmienić, iż w sytuacji drugiej i trzeciej, jeżeli oskarżyciele posiłkowi występują w procesie samodzielnie (tj. bez oskarżyciela publicznego), ich odstąpienie od oskarżenia powoduje umorzenie całego postępowania.
Niezależnie od tego w jakim charakterze występuje oskarżyciel posiłkowy wskazać należy, że przysługuje mu prawo do posiadania jednego pełnomocnika, który może być ustanowiony z urzędu albo z wyboru.
Zobacz serwis: Wykroczenia