Po 2008 roku emeryturę obliczoną w całości na dotychczasowych zasadach otrzymają osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. Tak zwaną starą emeryturę dostaną także:
• urodzeni w latach 1949-1968, którzy do 31 grudnia 2008 r. spełnili warunki wymagane do uzyskania wcześniejszej emerytury i zgłosili lub zgłoszą wniosek o jej przyznanie najpóźniej w dniu poprzedzającym dzień osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn),
• osoby przechodzące na emeryturę górniczą (bez względu na datę urodzenia).
Podstawa wymiaru emerytury
Przystępując do samodzielnego obliczenia emerytury, najpierw należy ustalić podstawę jej wymiaru. Jest to wypadkowa zarobków z lat wskazanych do jej ustalenia oraz przeciętnych wynagrodzeń z tych lat. Oblicza się ją według dosyć skomplikowanej procedury. Dlatego pomocna będzie instrukcja przedstawiona poniżej.
Kwota bazowa
Obliczając podstawę wymiaru emerytury (a także część socjalną świadczenia, o czym piszemy niżej), należy uwzględnić kwotę bazową, która będzie obowiązywała w dniu zgłoszenia wniosku o świadczenie. Jest to możliwe, jeżeli będą już wtedy spełnione wszystkie warunki wymagane do jego przyznania. Gdy nawet jeden warunek nie będzie spełniony, trzeba uwzględnić kwotę bazową obowiązującą w dniu powstania prawa do świadczenia (a więc w dniu spełnienia ostatniego z warunków). Przypomnieć trzeba, że kwota bazowa obowiązuje od 1 marca każdego roku kalendarzowego do końca lutego następnego roku kalendarzowego. Od 1 marca 2009 r. wynosi 2578,26 zł.
Ustalenie wysokości zarobków
Z instrukcji wynika, że pierwszym krokiem do obliczenia podstawy wymiaru emerytury jest ustalenie wysokości zarobków uzyskiwanych w poszczególnych latach. Należy uwzględnić te składniki przychodu, wynagrodzenia lub dochodu, od których została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne (ubezpieczenia emerytalne i rentowe) w myśl przepisów obowiązujących w okresie, z którego to wynagrodzenie (dochód, przychód) jest uwzględniane. Przepisy regulujące zasady opłacania składek, szczególnie z okresu przed 1990 rokiem, są dosyć skomplikowane, często ulegały nowelizacji, a ponadto nie zawsze łatwo do nich dotrzeć. Dlatego bardzo pomocny może okazać się poradnik ZUS zawierający wykaz i treść tych aktów prawnych zamieszczony pod adresem: www.zus.pl/pliki/poradniki/skladniki.pdf.
Dużo łatwiejszym zadaniem jest natomiast określenie składników przychodu, które ZUS wlicza do podstawy wymiaru emerytury za okres od 1 stycznia 1999 r. W przypadku pracowników podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za ten okres stanowi przychód zdefiniowany w przepisach o podatku dochodowym od osób fizycznych. Chodzi więc m.in. o wynagrodzenia zasadnicze, za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody czy też ekwiwalenty za niewykorzystany urlop wypoczynkowy. Składniki przychodu, od których nie opłaca się składek, a tym samym, które nie są uwzględniane przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury, zostały zaś wymienione w rozporządzeniu w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Należą do nich m.in.: nagrody jubileuszowe, które według zasad określających warunki ich przyznawania przysługują pracownikowi nie częściej niż co pięć lat, odprawy pieniężne przysługujące w związku z przejściem na emeryturę lub rentę.
PRZYKŁAD: PRZYCHODY WYŁĄCZONE Z PODSTAWY WYMIARU
Janina W. zamierza wskazać do ustalenia podstawy wymiaru emerytury zarobki m.in. za 2006 rok. Była wtedy zatrudniona na podstawie umowy o pracę Oprócz wynagrodzenia miesięcznego pracodawca wypłacał jej nagrody kwartalne. Ponadto w 2006 roku otrzymała nagrodę jubileuszową przysługującą, zgodnie z regulaminem wynagradzania, za każde kolejne dziesięć lat pracy. Ponieważ nagroda jubileuszowa, zgodnie z rozporządzeniem w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, wyłączona jest z podstawy wymiaru składek, nie należy jej wliczać do zarobków za 2006 r. Uwzględnić trzeba wynagrodzenie zasadnicze i nagrody kwartalne.
Określając wysokość zarobków za poszczególne lata należy również uwzględnić niektóre składniki przychodu, które nie podlegały składkom na ubezpieczenia społeczne (lub emerytalne i rentowe). Przepisy ustawy emerytalnej pozwalają przede wszystkim na wliczenie do podstawy wymiaru emerytury:
• wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy, wypłaconych na podstawie przepisów kodeksu pracy, zasiłków chorobowych, macierzyńskich, opiekuńczych (za lata po 2004 roku świadczenia te są uwzględniane, z tym że łączna kwota podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz wynagrodzeń i zasiłków nie może przekraczać maksymalnej kwoty rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe),
• świadczeń rehabilitacyjnych, zasiłków wyrównawczych, świadczeń wyrównawczych, dodatków wyrównawczych oraz świadectw rekompensacyjnych wypłaconych na podstawie ustawy z 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent.
PRZYKŁAD: UWZGLĘDNIENIE ŚWIADCZEŃ CHOROBOWYCH
Jan W. będzie w marcu składał wniosek o emeryturę. Do ustalenia podstawy jej wymiaru chce wskazać m.in. zarobki z 2008 roku. Już w marcu 2008 r. przekroczył roczną podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe wynoszącą 85 290 zł. Od kwietnia do grudnia 2008 r. przebywał na zwolnieniach lekarskich, pobierając najpierw wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy, a następnie zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne. Ze względu na osiągnięcie kwoty rocznej podstawy wymiaru składek nie można uwzględnić w przychodzie za 2008 rok kwot wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy oraz zasiłku chorobowego, gdyż przysługują one za okres po 31 grudnia 2004 r. Uwzględnieniu podlega natomiast pełna kwota świadczenia rehabilitacyjnego, gdyż w odniesieniu do tego świadczenia nie obowiązuje ograniczenie.
Do podstawy wymiaru emerytury wlicza się również kwoty zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych lub stypendiów wypłaconych z Funduszu Pracy za okres udokumentowanej niezdolności do pracy.
Ustalając wysokość wynagrodzeń za kolejne lata, należy również pamiętać o zasadzie zaliczania poszczególnych wypłat do roku, za który przysługują, bez względu na to, kiedy zostały wypłacone. Zasadę tę stosuje się wówczas, gdy możliwe jest ustalenie okresu, za który dana wypłata przysługuje, np. trzynastka, nagroda z zysku. Natomiast jeśli nie jest możliwe ustalenie, jakiego okresu dana wypłata dotyczy, trzeba doliczyć ją do miesiąca, w którym została wypłacona.
PRZYKŁAD: WLICZENIE PENSJI WYPŁACANYCH Z DOŁU
Anna D. zamierza wskazać do ustalenia podstawy wymiaru emerytury wynagrodzenia m.in. za 2007 rok. Pracowała wtedy w firmie, która płaciła jej wynagrodzenie w danym miesiącu za miesiąc poprzedni. W styczniu 2007 r. otrzymała wynagrodzenie za grudzień 2006 r., a w styczniu 2008 r. za grudzień 2007 r. Ponadto w lutym 2008 r. otrzymała nagrodę kwartalną za IV kwartał 2007 r. Obliczając podstawę wymiaru emerytury, przy ustalaniu przychodu za 2007 r. należy wyłączyć wynagrodzenie wypłacone w styczniu 2007 r., a doliczyć wynagrodzenie wypłacone w styczniu 2008 r. Uwzględnieniu w przychodzie za 2007 rok podlega również nagroda kwartalna wypłacona w lutym 2008 r.
Roczna podstawa składek
Licząc podstawę wymiaru emerytury, trzeba pamiętać o rocznym ograniczeniu podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Obowiązujące od 1 stycznia 1999 r. przepisy są tak skonstruowane, że po uzyskaniu określonej kwoty wynagrodzenia (przychodu) składki na wspomniane ubezpieczenia nie są opłacane. Kwotę rocznego ograniczenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za dany rok można znaleźć na stronie internetowej ZUS.
W podstawie wymiaru z lat po 1998 roku można zatem uwzględnić maksymalnie roczną podstawę wymiaru składek. Nie podlegają więc wliczeniu przychody, które zostały zwolnione z oskładkowania z powodu osiągnięcia powyższej kwoty. Od powyższej zasady jest jednak jeden wyjątek. Jeśli danej osobie został wypłacony przychód (np. wynagrodzenie, trzynastka) za dany rok, ale dopiero w roku następnym i w tym kolejnym roku stanowił podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, wówczas podlega on wliczeniu do roku, za który przysługuje, nawet wówczas gdy w tym roku została przekroczona roczna podstawa wymiaru składek.
Podstawa z 10 albo 20 lat
Po ustaleniu kwot wynagrodzeń za poszczególne lata kalendarzowe aktywności zawodowej osoba obliczająca samodzielnie emeryturę powinna wybrać lata z najkorzystniejszymi zarobkami w stosunku do przeciętnych płac obowiązujących w tych latach. Chodzi o lata z najkorzystniejszymi wskaźnikami. Liczba tych lat zależy od wariantu ustalenia podstawy wymiaru. Ustawa emerytalna przewiduje co do zasady dwa warianty.
Według pierwszego oblicza się podstawę wymiaru z zarobków osiągniętych w dziesięciu kolejnych latach kalendarzowych przypadających w ostatnim 20-leciu przed rokiem złożenia wniosku o emeryturę. W tym wariancie wskazane lata muszą być latami następującymi bezpośrednio po sobie. Jeżeli w którymś z kolejnych lat wnioskodawca nie pozostawał w ubezpieczeniu lub pozostawał w ubezpieczeniu przez niepełny rok albo też nie ma możliwości udowodnienia przychodu (np. ze względu na zniszczenie dokumentacji płacowej), rok taki nie podlega wyłączeniu.
PRZYKŁAD: PODSTAWA Z 10 KOLEJNYCH LAT
Anna P. zamierza jeszcze w 2009 r. wystąpić o emeryturę. Była zatrudniona w latach 1972-1988 oraz w latach 1995-2008. Ostatnie dwudziestolecie przed rokiem złożenia wniosku to w jej przypadku lata 1989-2008. Jeśli wybierze wariant ustalenia podstawy wymiaru emerytury z dziesięciu kolejnych lat, będzie mogła wskazać zarobki z następujących okresów: 1995-2004, 1996-2005, 1997-2006, 1998-2007, 1999-2008.
Stosując drugi wariant, oblicza się podstawę wymiaru świadczenia z wynagrodzeń z 20 lat przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku o emeryturę, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. Wskutek orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz wyroków sądów niższej instancji od 2008 roku ZUS dopuszcza możliwość uwzględnienia w 20 dowolnie wybranych latach również tego roku, za który nie udało się udowodnić żadnych wynagrodzeń, pod warunkiem że przynajmniej przez część tego roku wnioskodawca podlegał ubezpieczeniom społecznym.
Należy podkreślić, że w nieco inny sposób ustalana jest podstawa wymiaru emerytury dla osób, które w ciągu 20 lat poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłosiły wniosek o emeryturę, pobierały przez więcej niż dziesięć lat zasiłek przedemerytalny. Uwzględnia się wówczas zarobki z kolejnych dziesięciu lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym nabyły prawo do zasiłku.
Pewne odrębności dotyczą również osób, które przez dłuższy czas były zatrudnione w krajach członkowskich UE/EOG lub w Szwajcarii. W przypadku tych osób przy ustalaniu dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych w ostatnim 20-leciu przed rokiem złożenia wniosku o emeryturę nie uwzględnia się tych lat, w których przez cały rok pozostawały w ubezpieczeniu za granicą we wspomnianych krajach. Jeżeli w ciągu 20 lat poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę, zainteresowany nie był ubezpieczony w Polsce, podstawę wymiaru emerytury stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe w okresie kolejnych dziesięciu lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zainteresowany przystąpił po raz pierwszy do ubezpieczenia za granicą.
Należy również podkreślić, że osoba przechodząca z renty na emeryturę, zamiast ustalenia podstawy wymiaru emerytury na nowo, może wskazać podstawę wymiaru renty. W związku z tym należy sprawdzić, czy zarobki uwzględnione przy ustalaniu podstawy wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy nie są wyższe od zarobków z tych lat, które mogłyby zostać uwzględnione przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury na nowo.
Uwzględnienie minimalnej pensji
Od 1 stycznia 2009 r. wskutek nowelizacji ustawy emerytalnej możliwe jest przyjęcie do podstawy wymiaru emerytury (ustalanej według któregokolwiek wariantu) minimalnego wynagrodzenia pracowników, obowiązującego w okresach pozostawania w stosunku pracy, za które nie udało się udowodnić jakichkolwiek zarobków (podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe). Minimalne wynagrodzenie jest uwzględniane proporcjonalnie do okresu podlegania ubezpieczeniu i wymiaru czasu pracy. Wykaz kwot minimalnego wynagrodzenia za pracę można znaleźć w serwisie internetowym ZUS pod adresem: www.zus.pl/files/zero.pdf.
PRZYKŁAD: MINIMALNA PENSJA ZAMIAST ZEROWEJ
Maria S. chce wskazać do ustalenia podstawy wymiaru emerytury zarobki z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych, tj. z okresu od 1989 r. do 1998 r. Na początku lat 90. osiągała najwyższe wynagrodzenia. Jednakże za dwa lata (1989-1990), gdy pracowała na pół etatu, nie może udowodnić żadnych zarobków, gdyż jej były pracodawca zniszczył dokumentację osobowo-płacową. W związku ze zmianą ustawy emerytalnej od 1 stycznia 2009 r. możliwe jest przyjęcie minimalnego wynagrodzenia za lata 1989 i 1990. ZUS przyjmie za te lata zatrudnienia na pół etatu sumę kwot minimalnego wynagrodzenia. Kwoty minimalnego wynagrodzenia w tym okresie wynosiły:
• od 1 stycznia 1989 r. do 30 czerwca 1990 r. - 17 800 zł,
• od 1 lipca 1989 r. do 30 września 1989 r. - 22 100 zł,
• od 1 października 1989 r. do 31 grudnia 1989 r. - 38 000 zł,
• od 1 stycznia 1990 r. do 31 sierpnia 1990 r. - 120 000 zł,
• we wrześniu 1990 r. - 368 000 zł,
• od 1 października 1990 r. do 31 grudnia 1990 r. - 440 000 zł.
Za 1989 rok ZUS przyjmie do podstawy wymiaru emerytury kwotę 143 550 zł (1/2 x 287 100 zł), a za rok 1990 kwotę 1 324 000 zł (1/2 x 2 648 000 zł).
Ostateczna wysokość świadczenia
Po ustaleniu podstawy wymiaru emerytury można przystąpić do obliczenia jej wysokości. Tak zwana stara emerytura stanowi sumę trzech składników:
• części socjalnej świadczenia (24 proc. kwoty bazowej),
• części należnej za okresy składkowe (po 1,3 proc. podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów składkowych),
• części należnej za okresy nieskładkowe (po 0,7 proc. podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów nieskładkowych).
Okresy składkowe i nieskładkowe zaliczane są przy ustalaniu wysokości emerytury z uwzględnieniem pełnych miesięcy. Szczegółowy wykaz tych okresów można znaleźć na stronie internetowej ZUS pod adresem http: //www. zus. pl/default. asp? p=4&id=387.
W przypadku udowodnienia oprócz okresów składkowych i nieskładkowych okresów pracy w gospodarstwie rolnym ZUS obliczy tzw. część składkową emerytury rolniczej lub tzw. zwiększenie świadczenia za okresy opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników.
PRZYKŁAD: OBLICZENIE WYSOKOŚCI EMERYTURY
Maria D. zamierza zgłosić wniosek o emeryturę w marcu 2009 r. Udowodniła 18 lat składkowych oraz sześć lat nieskładkowych. Postanowiła sama obliczyć wysokość emerytury przed złożeniem wniosku. Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru obliczony z uwzględnieniem zarobków z lat 1994-2003 wyniósł 95,14 proc. (patrz tabela obok), a podstawa wymiaru emerytury - 2452, 96 zł. Emeryturę należy obliczyć, sumując następujące składniki:
• część socjalną świadczenia: 24 proc. x 2578,26 zł = 618,78 zł,
• część należną za okresy składkowe: 18 x 1,3 proc. x 2452,96 zł= 573,99 zł,
• część należną za okresy nieskładkowe: 6 x 0,7 proc. x 2452,96 zł = 103,02 zł.
Wysokość emerytury wynosi więc przed potrąceniem zaliczki na podatek dochodowy oraz składki na ubezpieczenie zdrowotne 1295,79 zł (618,78 zł + 573,99 zł + 103,02 zł).
Obliczający emeryturę musi pamiętać, że istnieje gwarancja najniższej kwoty emerytury (od 1 marca 675,10 zł). Jeśli więc ustalona w powyższy sposób wysokość świadczenia (wraz z częścią składkową lub zwiększeniem) byłaby niższa od tej kwoty, zostanie podwyższona. Gwarancja najniższego świadczenia nie dotyczy jednak osób, którym ZUS ustali uprawnienia do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym, przy stażu obniżonym do 15 lat w przypadku kobiet i 20 lat w przypadku mężczyzn.
Emerytura wraz ze zwiększeniami z tytułu okresów rolnych nie może być wyższa niż 100 proc. podstawy jej wymiaru. Ograniczenie to nie obowiązuje jednak wówczas, gdy obliczone świadczenie jest niższe od kwoty minimalnej i trzeba je podwyższyć do tej wysokości.
4 KROKI
Jak ustalić podstawę wymiaru emerytury
1 Oblicz sumę kwot podstaw wymiaru składek (kwot, od których zostały odprowadzone składki do ZUS) oraz kwot niestanowiących podstawy wymiaru składek wliczanych jednak do podstawy wymiaru emerytury. Wyliczenia takiego dokonaj oddzielnie dla każdego roku z wybranych lat kalendarzowych.
2 Oblicz procentowy stosunek każdej z uzyskanych sum do rocznej kwoty przeciętnego wynagrodzenia ogłoszonej za dany rok kalendarzowy z zaokrągleniem do setnej części procentu. Kwoty przeciętnych wynagrodzeń podajemy w tabeli.
3 Wylicz średnią arytmetyczną wskaźników procentowych. Otrzymasz wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury. Wskaźnik ten nie może być wyższy niż 250 proc.
4 Pomnóż ten wskaźnik przez aktualnie obowiązującą kwotę bazową, w wyniku czego otrzymasz podstawę wymiaru emerytury.
Przeciętne wynagrodzenie w latach 1950-2008
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Ustalenie podstawy wymiaru emerytury
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Podstawa prawna
• Art. 6, 7, 10, 15, 16, 18, 19, 21, 53 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
• Art. 18 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2007 r. nr 11, poz. 74 z późn. zm.).
• Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. nr 161, poz. 1106 z późn. zm.).
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (t.j. Dz.U. z 1989 r. nr 11, poz. 63 z późn. zm.).