Obrona konieczna to jedna z instytucji prawa karnego, która została uregulowana w art.25 § 1 Kodeksu karnego. Zgodnie z nim: Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Odnosi się do niej także Kodeks cywilny w art. 423.
Obrona konieczna polega na legalnym odparciu pewnego niebezpieczeństwa ze strony osób trzecich, podejmowaniu reakcji nakierowanych na dobra napastnika w celu ochrony dóbr własnych.
Znamiona określające sytuację obrony koniecznej
Aby doszło do sytuacji w której będziemy mogli mówić o obronie koniecznej, muszą zostać spełnione następujące znamiona:
- zamach- sytuacja zagrożenia dla dobra prawnego, wywołana przez człowieka;
- bezpośredniość- dalsza zwłoka zmniejsza szansę na odparcie zamachu. (zamach staje się bezpośredni gdy sprawca z przygotowania do zamachu przechodzi do jego usiłowania);
- bezprawność- zamach jest konsekwencją przekroczenia jakiejś normy sankcjonowanej;
- zagrożenie musi dotyczyć jakiegokolwiek dobra prawnego.
W postanowieniu z dnia 1 lutego 2006 r. (sygn. Akt V KK 238/05) Sąd Najwyższy stwierdza, że sytuacja obrony koniecznej obejmuje zarówno odpieranie zamachu w fazie jego realizacji, ale także etap bezpośredniego zagrożenia zamachem.
Zobacz również: Prawo karne
Przekroczenie granic obrony koniecznej
Działanie w ramach obrony koniecznej musi zmierzać do uzyskania przewagi nad napastnikiem. Obrońca powinien zastosować środki współmierne do niebezpieczeństwa zamachu. Można mówić o przekroczeniu granic obrony koniecznej gdy zastosowany środek jest niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20 czerwca 2007 r., (sygn. Akt II Aka 168/2007) stanowi podstawę prawną dla stwierdzenia, że współmierność podjętych działań do zamachu oznacza, że muszą być one adekwatne do zaatakowanego dobra. Zadanie ciosu nożem złodziejowi, który chce ukraść pusty portfel jest niedopuszczalne. Jednak gdy obrońca ma uzasadnione obawy o własne życie lub zdrowie, przysługuje mu prawo do obrony wszelkimi dostępnymi środkami, nawet kosztem dóbr napastnika.
Druga sytuacja dotyczy przekroczenia granic na odcinku bezpośredniości. Dotyczy to obrony przedwczesnej lub opóźnionej. Przy uwzględnianiu granic obrony koniecznej ważne jest wzięcie pod uwagę wymogu szybkości reakcji na działanie napastnika. Nie mieści się w granicach obrony koniecznej sytuacja, w której obrońca rusza w pogoń za napastnikiem lub gdy atak następuje na jakiś czas po sytuacji zagrożenia. W pierwszym wypadku, Sąd Najwyższy w wyroku z 2 kwietnia 2009r., (sygn. IV KK 397/08) stwierdza, że atak na uciekającego napastnika jest złamaniem prawa. W drugim, naruszenie przepisów stwierdza Sąd Apelacyjny w wyroku z 18 września 2008r., sygn. Akt II Aka 236/2008.
Zobacz również: Sprawy rodzinne
Odpowiedzialność karna za przekroczenie granic obrony koniecznej
Przekroczenie granic obrony koniecznej może stanowić podstawę do nadzwyczajnego złagodzenia kary przez sąd lub nawet do odstąpienia od jej wymierzenia.
Każde przekroczenie granic obrony koniecznej powinno być zbadane przez sąd. To właśnie ten organ ustala czy w ogóle doszło do przekroczenia granic obrony koniecznej i czy u podstaw tego przekroczenia leżał strach lub wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami zamachu. Zgodnie z art. 25 § 3 KK nie karana jest sytuacja, w której przekroczenie granic obrony koniecznej następuje pod wpływem strachu lub usprawiedliwionego wzburzenia okolicznościami zamachu.
Obrona konieczna w stosunku do cudzych dóbr
Art. 25 § 4 KK określa sytuację ochrony przed zamachem na jakiekolwiek dobra prawne należące do innej osoby. Obrońcy w takiej sytuacji, przyznaje się ochronę prawną przewidzianą dla funkcjonariuszy publicznych, jako że ich działanie zmierza do ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Nie uprawnia to do działania jak np. policjant. W sytuacji gdy zostanie naruszona nietykalność osobista obrońcy, to sprawca będzie odpowiadał jak za naruszenie art. 222 § 1 KK. Przestępstwo to jest zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności do lat 3.
Opracowano na podstawie
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z późn. zm.)