Zjawiska przemocy i mowy nienawiści stanowią jedne z najbardziej palących wyzwań współczesnych społeczeństw. Przybierają one różnorodne formy – od agresji fizycznej i psychicznej po mowę nienawiści w przestrzeni publicznej i wirtualnej. Jako takie godzą one w fundamenty demokratycznego państwa prawa, godność jednostki oraz spójność społeczną.
- Ochrona dóbr osobistych
- Zniesławienie, znieważenie, naruszenie nietykalności cielesnej
- Postępowanie cywilne a postępowanie karne
W obliczu narastającej polaryzacji i eskalacji konfliktów, skuteczna reakcja prawna na te negatywne zjawiska staje się nie tylko pożądana, ale wręcz niezbędna dla ochrony podstawowych wartości i wolności. Przemoc i mowa nienawiści mogą być co do zasady obiektem zainteresowania zarówno przepisów prawa cywilnego (naruszenie dóbr osobistych), jak i prawa karnego (czyny zabronione).
Ochrona dóbr osobistych
W art. 23 Kodeksu Cywilnego prawodawca objął szczególną ochroną prawną dobra osobiste człowieka wskazując dodatkowo, że podlegają one ochronie niezależnie od środków przewidzianych w innych przepisach. Brak jest jednoznacznej definicji czym są dobra osobiste. W powyższym przepisie znajdziemy jednak przykładowe dobra wskazane przez ustawodawcę, jak zdrowie, cześć, nazwisko, czy wizerunek. Konstytucja wskazuje także m.in. na konieczność objęcia taką ochroną prywatności oraz prawa do ochrony danych osobowych.
W przypadku zagrożenia naruszeniem dóbr osobistych, poszkodowany może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne (np. naruszający te dobra działa w granicach swoich ustawowych uprawnień). W razie dokonanego naruszenia pokrzywdzony może żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, a w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Poszkodowany może również żądać zadośćuczynienia pieniężnego albo zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych. Będą to w szczególności spółki prawa handlowego, fundacje, czy stowarzyszenia. Dobrami osobistymi objętymi ochroną będą w szczególności dobre imię przedsiębiorcy, nazwa, firma, tajemnica korespondencji, nietykalność pomieszczeń, czy tajemnica przedsiębiorstwa [1].
Osoba chcąca skorzystać ze swoich uprawnień do ochrony dóbr osobistych powinna przede wszystkim wezwać naruszającego te dobra do zaprzestania naruszeń, a dopiero w dalszej mierze do ewentualnego usunięcia skutków takiego naruszenia, naprawienia powstałej stąd szkody i zadośćuczynienia wyrządzonej krzywdzie. W dalszej mierze skorzystać można z drogi sądowej wytaczając powództwo przed właściwy sąd okręgowy. W tym zakresie skorzystać można także ze środków zabezpieczenia na czas trwania postępowania (np. zakaz publikowania).
Zniesławienie, znieważenie, naruszenie nietykalności cielesnej
Poza drogą dochodzenia roszczeń na drodze postępowania cywilnego, ustawodawca zdecydował się do objęcia ściganiem z oskarżenia prywatnego zniesławienia, znieważenia oraz naruszenia nietykalności cielesnej.
Zniesławienie obejmuje pomawianie innej osoby o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności (w tym za pomocą środków masowego komunikowania). Zniewaga oznacza każdą czynność mającą obiektywnie charakter obelżywy, przybierającą dowolną postać, np. gestu, oplucia, rzucenia w osobę jakimś obiektem, słowa (inwektywy, obelgi, epitety), pisma, czy rysunku [2]. Jeżeli natomiast chodzi o naruszenie nietykalności cielesnej, to obejmować będzie to zarówno uderzenie pokrzywdzonego, jak i inne naruszenie jego nietykalności, w tym policzkowanie, uszczypnięcie, popchnięcie, odepchnięcie, szarpanie, szturchanie, podstawienie nogi, przytrzymywanie, ogolenie głowy, obcięcie brody, oplucie, oblanie, zrzucenie nakrycia głowy czy okularów, ukłucie, rzucenie przedmiotem w ofiarę [3].
Pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Oznacza to, że co do zasady sam pokrzywdzony będzie autorem prywatnego aktu oskarżenia i to także on odpowiedzialny będzie za powołanie i przeprowadzenie przed sądem stosownych dowodów (np. przedłożenia dokumentów lub wskazania miejsca ich przechowywania, bądź wskazania świadków, jakich sąd winien przesłuchać). Akt oskarżenia może ograniczyć się do oznaczenia osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie.
W razie uznania oskarżonego winnym, sąd może orzec, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a jeżeli orzeczenie takiego obowiązku jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast takiego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 zł. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia nie stoi w takim przypadku na przeszkodzie dochodzenia niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
Postępowanie cywilne a postępowanie karne
Postępowanie przed sądem cywilnym o ochronę dóbr osobistych oraz postępowanie przed sądem karnym w związku z wniesieniem prywatnego aktu oskarżenia nie wykluczają się wzajemnie, jednak posiadają wiele odmienności.
W przypadku postępowania cywilnego sądem właściwym będzie wydział cywilny sądu okręgowego. Wniesienie pozwu połączone będzie w obowiązkiem uiszczenia opłaty stałej w kwocie 600 zł. Takie postępowanie co do zasady jest bardziej czasochłonne, jednak wniesienie pozwu wstrzymuje bieg terminu przedawnienia roszczeń. W przypadku postępowania karnego sądem właściwym będzie wydział karny sądu rejonowego, a zainicjowanie postępowania będzie wiązało się z obowiązkiem uiszczenia zryczałtowanych kosztów postepowania w kwocie 300 zł. Wniesienie prywatnego aktu oskarżenia nie zatrzyma także biegu terminu przedawnienia karalności, co może skutkować umorzeniem postępowania w jego trakcie.
W obydwu przypadkach wiele zależy od skuteczności doboru środka ochrony prawnej oraz jakości i dokładności zajętego stanowiska niezależnie od tego, czy będzie to pozew, czy prywatny akt oskarżenia. Środki te uzupełniają się wzajemnie, jednak nie zawsze będzie istniała możliwość wspólnego ich zastosowania. Decydując się na obronę swoich praw warto skorzystać z pomocy kwalifikowanego pełnomocnika procesowego.
Przypisy:
- P. Nazaruk [w:] B. Bajor, D. Bierecki, J. Bocianowska, J. Ciszewski, M. Ciszewski, G. Karaszewski, J. Knabe, J. Mucha-Kujawa, G. Sikorski, B. Sitek, R. Tanajewska, P. Nazaruk, Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2024, art. 43.
- W. Kulesza, Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej [w:] System Prawa Karnego, t. 10, Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym, red. J. Warylewski, Warszawa 2012.
- Ibidem.