Świadczenie nienależnie pobrane
Świadczenie nienależnie pobrane to świadczenie pieniężne uzyskane na podstawie przedstawionych nieprawdziwych informacji lub niepoinformowania o zmianie sytuacji materialnej lub osobistej (art. 6 pkt 16 u.p.s.). Świadczenia takie podlegają zwrotowi. Warunkiem powstania obowiązku zwrotu jest natomiast wykazanie stosownymi dowodami, że pobieranie świadczenia odbywało się z naruszeniem prawa, co jednocześnie stanowi uzasadnienie do jego zwrotu. Co więcej, zwrot takiego nienależnie pobranego świadczenia następuje niezależnie od dochodu.
Należność podlegająca zwrotowi
Wysokość należności podlegającej zwrotowi nie jest w sposób automatyczny równa wysokości nienależnie pobranych świadczeń. W przypadku ujawnienia pobrania nienależnego świadczenia organy administracyjne powinny zmierzać wyłącznie do "restytucji stanu zgodnego z prawem" naruszonego poprzez podanie nieprawdziwych danych lub niepoinformowanie o zmianie sytuacji osobistej lub materialnej, a nie do ukarania takiej osoby. W konsekwencji celem takiego postępowania nie jest dodatkowe ukaranie świadczeniobiorcy.1
WSA
(...) Żądanie zwrotu nienależnie pobranego świadczenia jest obowiązkiem organu pomocy społecznej, przy czym organ ten podejmując stosowne rozstrzygnięcie w tym zakresie, winien mieć w polu widzenia okoliczności uzasadniające odstąpienie od żądania zwrotu takiego świadczenia, jak również rozłożenia na raty czy też odroczenia terminu płatności (...). (Wyrok WSA w Gliwicach z 17 kwietnia 2018 r.; sygn. akt IV SA/Gl 1161/17)
WSA
(...) Warunkiem wydania decyzji o zwrocie nienależnie pobranego świadczenia jest uprzednie uchylenie lub zmiana decyzji, na podstawie której to świadczenie zostało przyznane. Dopóki decyzja taka nie jest ostateczna, brak jest podstaw do przyjęcia, że pobrane świadczenie na podstawie decyzji przyznającej to świadczenie jest świadczeniem nienależnym (...). (Wyrok WSA w Warszawie z 18 stycznia 2007 r.; sygn. akt I SA/Wa 1815/06)
Decyzja administracyjna
Jak wynika z art. 104 ust 3 u.p.s., wysokość należności podlegającej zwrotowi, w tym świadczenia nienależnie pobranego, oraz termin zwrotu ustala się w drodze decyzji administracyjnej. Ustalenie wysokości i terminu zwrotu należności powinno być poprzedzone postępowaniem wyjaśniającym aktualną sytuację osoby i rodziny, której świadczenie zostało przyznane.
NSA
(...) Wskazana w art. 98 u.p.s. sytuacja dochodowa rodziny, niewpływająca na jego gruncie na obowiązek zwrotu, ustępuje pierwszeństwa w określeniu kwalifikacji sytuacji faktycznej, jeśli tę ostatnią można określić jako nadmierne obciążenie czy zniweczenie skutków udzielanej pomocy. Są to zatem sytuacje szczególne, wyłączające zastosowanie reguły ogólnej z art. 98 u.p.s., przy czym fakt wskazania odpowiedniego stosowania art. 104 u.p.s. powoduje, że organ ma obowiązek rozważenia ich wystąpienia (...). (Wyrok NSA z 23 sierpnia 2018 r.; sygn. akt I OSK 540/18)
Odstąpienie od żądania zwrotu i umorzenie
W szczególnych przypadkach organ może odstąpić od żądania zwrotu wydatków na udzielone świadczenie, w tym świadczenie nienależnie pobrane, jak również umorzyć kwotę takiego świadczenia w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć należność na raty. Skorzystanie z tego uprawnienia pozostawiono swobodnej ocenie organu. Należy jednak pamiętać, że uprawnienie to dotyczy przypadków, gdy zwrot świadczeń stanowiłby dla osoby zobowiązanej nadmierne obciążenie lub też niweczyłby skutki otrzymanej pomocy (szerzej na ten temat w komentarzu do art. 104 u.p.s.).
1 M. Kotulski, Glosa do wyroku WSA z 16 maja 2008 r., I SA/Wa 349/08.
Artykuł niniejszy jest fragmentem publikacji: Pomoc społeczna. Komentarz do ustawy
Pomoc społeczna Komentarz do ustawy Magdalena Kasprzak Joanna Nowicka