Kodeks postępowania karnego wyróżnia dwie formy, w oparciu o które sędzia orzekający w sprawie podlega wyłączeniu – z mocy prawa (iudex inhabilis) lub na wniosek (iudex suspectus).
Wyłączenie sędziego w polskim prawie
Zgodnie z art. 45 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Dodatkowo, organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k.).
Polski kodeks postępowania karnego wyróżnia dwie formy, w oparciu o które sędzia orzekający w sprawie podlega wyłączeniu – z mocy prawa (iudex inhabilis) lub na wniosek (iudex suspectus).
Z mocy prawa
Wyłączenie sędziego z mocy prawa następuje automatycznie i nie wymaga dla swej skuteczności złożenia żadnego wniosku. Art. 40 k.p.k. zawiera zamknięty katalog okoliczności ze względu na które sędziego trzeba wyłączyć. O wyłączeniu sędziego decyduje sąd, przed którym toczy się postępowanie (art. 42 k.p.k.).
Wyłączenie sędziego z ustawy od udziału w sprawie następuje, jeśli:
- sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio;
- jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób;
- jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli;
- był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły;
- brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze;
- brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie;
- brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone;
- brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw;
- prowadził mediację.
Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli. Ponadto, sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie, zaskarżonego w trybie kasacji lub objętego skargą nadzwyczajną, nie może orzekać co do tego wniosku, kasacji lub skargi (art. 40 k.p.k.).
Jeśli z jakiejkolwiek przyczyny sędzia nie zostałby wyłączony z mocy prawa to orzeczenie wydane przez takiego sędziego jest bezwzględnie wadliwe (art. 439 § 1 pkt. 1 oraz 523 § 1 k.p.k.). W przypadku uprawomocnienia się takiego orzeczenia postępowanie podlega wznowieniu z urzędu (art. 542 § 3 k.p.k.).
Należy pamiętać, że nie tylko sędziowie mogą zostać wyłączeni z mocy prawa – przepisy te stosujemy również w odniesieniu do referendarzy sądowych i ławników (art. 44 k.p.k.) oraz oskarżyciela publicznego i innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze (art. 47 k.p.k.), a także uczestników procesowych takich jak mediator, biegły, specjalista, tłumacz czy protokolant.
Na wniosek
Wyłączenie sędziego na wniosek następuje na podstawie art. 41 k.p.k. Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie (iudex suspectus). Wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony po rozpoczęciu przewodu sądowego, pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu (art. 41 § 2 k.p.k.).
Wniosek dotyczący wyłączenia sędziego (iudex suspectus) może zostać sporządzony przez stronę samodzielnie i nie jest obwarowany przymusem adwokacko-radcowskim.
Konsekwencją niewyłączenia się sędziego lub bezzasadne oddalenie wniosku o jego wyłączenie powoduje zaistnienie względnej przyczyny odwoławczej (art. 438 pkt. 2 k.p.k.).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (j. t. Dz. U. z 2022 r., poz. 1375; ost. zm. Dz. U. z 2023 r., poz. 1860)