Kodeks określa ponadto sytuacje gdy oskarżony musi mieć fachowego obrońcę/ Przepisy dotyczące oskarżonego stosuje się także do osoby podejrzanego.
Zgodnie z art. 82 kpk obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury. Obrońcę ustanawia oskarżony. Do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego, który został pozbawiony wolności, w zastępstwie oskarżonego obrońcę może tymczasowo ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego.
Upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne. Oznacza to więc, że obrońca zawsze działa na podstawie udzielonego mu pełnomocnictwa (zwykle przez oskarżonego). W przypadku obrońcy z urzędu ekwiwalentem pełnomocnictwa jest zarządzenie prezesa sądu.
Stosownie do treści art. 79 § 1 Kodeksu postępowania karnego, w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli jest: nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy oraz gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę (problemy zdrowotne, skomplikowany charakter sprawy itp).
We wskazanych wypadkach, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz we wszystkich tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.
Zobacz również: Jak ustanowić obrońcę?
Należy jednak zauważyć, że gdy w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.
Ponadto oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. Sytuacje te nie będą miały jednak zastosowania w procesie karnym skarbowym, które zawsze toczy się przed sądem rejonowym.
Jeżeli zaistnieją okoliczności, w których oskarżony musi mieć obrońcę, a nie udzielił pełnomocnictwa żadnemu adwokatowi, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznaczy mu obrońcę z urzędu.
Poza opisanymi wyżej wypadkami – w sytuacji gdy oskarżony nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny może on zażądać, aby wyznaczono mu obrońcę z urzędu. Sąd może jednak cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono
W takiej sytuacji oskarżony składa wniosek, w którym przedstawia swoją sytuację rodzinną i majątkową. We wniosku zawarte winny zostać szczegółowe dane o dochodach oskarżonego i jego rodzinę, o posianych nieruchomościach, oszczędnościach, wartościowych przedmiotach itd. konieczne jest także przedstawienie ponoszonych przez oskarżonego kosztów utrzymania i innych niezbędnych wydatków.
Na podstawie wniosku sąd dokonuje oceny tego, czy oskarżony jest on w stanie ponieść koszty obrony i w przypadku ustaleń negatywnych wyznacza mu obrońcę z urzędu.
Na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy może wyznaczyć nowego obrońcę w miejsce dotychczasowego. Podstawową sytuacją uzasadniającą zmianę obrońcy jest utrata przez oskarżonego zaufania do swojego obrońcy uniemożliwiająca skuteczne współdziałanie w dalszym procesie.
Ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń.
Zobacz również serwis: Sprawy karne
Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy może wyznaczyć dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów.
Obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności. Stwierdzając sprzeczność sąd wydaje postanowienie, zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza innego obrońcę. Na postanowienie w tym zakresie przysługuje zażalenie.
Oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców.
Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego. Oznacza to, że działania obrońcy oczywiście sprzeczne z interesem oskarżonego mogą zostać uznane za nieważne względem jego klienta.
Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego. W każdej sytuacji oskarżony, ma możliwości korzystania ze wszystkich przysługujących mu w procesie karnym uprawnień a więc uczestnictwa w czynnościach procesowych, składania wniosków, zadawania pytania osobom przesłuchiwanym.
Jeżeli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony, jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, może podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe, a przede wszystkim wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski oraz ustanowić obrońcę.
Kodeks karny skarbowy zawiera pewne odrębności dotyczące funkcjonowania obrońcy albowiem w sprawach o wykroczenia skarbowe oskarżony może korzystać z pomocy tylko jednego obrońcy przy czym obrońcą w sprawie o wykroczenie skarbowe może być także radca prawny. W sprawach o przestępstwa skarbowe, podobnie jak w sprawach o przestępstwa pospolite obrońcą może być jedynie adwokat.
Zobacz również: Niestawiennictwo na rozprawie karnej skarbowej