Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) to najpopularniejszy rodzaj spółki w Polsce. Bardzo często – z różnych względów – wspólnikiem jest tylko jedno z małżonków. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy w małżeństwie obowiązuje ustrój wspólności majątkowej. Dopóki w małżeństwie panuje zgoda, problemu raczej nie ma. Nieporozumienia powstają wtedy, gdy mąż i żona pozostają w konflikcie, a w ostateczności dochodzi do rozwodu. I do podziału majątku. Co się dzieje z udziałami w spółce z o.o., gdy nastąpi rozwód i byli małżonkowie zamierzają dokonać podziału swojego majątku?
- Udział w spółce z o.o. a majątek spółki
- Udziały w spółce z o.o. a małżeństwo
- Udziały w spółce z o.o. a rozwód
- W jaki sposób następuje podział udziałów spółki z o.o. po rozwodzie?
- Podsumowanie
Udział w spółce z o.o. a majątek spółki
W praktyce często dochodzi do nieporozumienia wynikającego z mylnego utożsamiania udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z udziałem w jej majątku. Udziałem w sp. z o.o. jest po pierwsze część kapitału zakładowego spółki, a po drugie – tytułem praw i obowiązków wspólnika. Kapitał zakładowy to podstawowy kapitał spółki, który wspólnicy muszą pokryć już na początkowy etapie założenia spółki. Może zostać pokryty nie tylko w formie pieniężnej, ale także poprzez aport. Udziały pozwalają wspólnikom m.in. na uczestnictwo w zgromadzeniu wspólników, w tym głosowanie nad uchwałami. Oprócz tego mają wpływ na partycypację w zysku spółki (w ramach dywidendy).
Na majątek spółki z o.o. składa się wiele elementów: kapitał zakładowy, kapitał rezerwowy, kapitał zapasowy, inne fundusze (celowe) oraz pozostałe składniki majątku. Pod kątem rachunkowym można wyodrębniać aktywa trwałe i obrotowe. Spółka, jako odrębny podmiot prawa, dysponuje własnymi środkami pieniężnymi, może mieć własny tytuł prawny do nieruchomości (prawo własności), różnego rodzaju rzeczy (pojazdy, urządzenia, meble, towary itp.), udziały w innych spółkach. Poza tym po stronie sp. z o.o. może występować majątek w postaci wartości niemajątkowych (np. znaki towarowe, prawa autorskie, patenty itp.).
Pamiętać należy, że posiadanie udziałów nie przekłada się na „współwłasność” w majątku spółki z o.o. Inaczej mówiąc, nawet jeżeli posiadamy 50% udziałów w kapitale zakładowym, to nie oznacza, że przysługuje nam 50% nieruchomości spółki. Nieruchomości (jako majątek spółki) przysługuje samej spółce, a wspólnik nie może o nim samodzielnie decydować.
Udziały w spółce z o.o. a małżeństwo
W myśl Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z chwilą zawarcia małżeństwa pomiędzy jego stronami powstaje ustrój wspólności majątkowej. Oznacza to, że wszelkie przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez obie lub przez jedną z nich stanowią majątek wspólny. Dotyczy to także udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Potwierdza to przede wszystkim orzecznictwo Sądu Najwyższego: „jeżeli wkład wniesiony do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością należy do majątku wspólnego wspólnika i jego małżonka, również udział w spółce objęty przez wspólnika wchodzi w skład tego majątku” (uchwała SN z 7.07.2016 r., III CZP 32/16).
Tym samym obydwoje współmałżonkowie mają prawo do udziałów na zasadach wspólności łącznej, a więc niepodzielnej. Nie ma przy tym znaczenia, że zostały one formalnie objęte tylko przez jednego z małżonków. Nawet wtedy, gdy tylko jedno z małżonków jako jedyne widnieje w charakterze wspólnika w Krajowym Rejestrze Sądowym czy w samej umowie spółki. Oznacza to tylko tyle, że uprawnienia z udziałów wykonuje małżonek, będący wspólnikiem.
Udziały w spółce z o.o. a rozwód
Z chwilą orzeczenia rozwodu pomiędzy małżonkami ustaje wspólność majątkowa, a zebrany przez nich majątek podlega podziałowi. Na potrzeby podziału majątku przyjmuje się, że udziały małżonków w majątku wspólnym były równe (po 50%), chociaż jest możliwe prowadzenie w tym zakresie sporu przez byłych małżonków.
Cały majątek wspólny przypada więc zasadniczo w równym stopniu każdemu z byłych małżonków. Nie inaczej dzieje się z udziałami w spółce z o.o. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy: „na potrzeby sprawy o podział majątku wspólnego wystarczające jest jednak stwierdzenie, że należące do majątku wspólnego udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością co do zasady mogą być podzielone pomiędzy byłych małżonków, a więc także przypaść temu z współuprawnionych, który nie był wspólnikiem. Przeszkodą do dokonania takiego podziału byłoby jedynie zawarcie w umowie spółki przewidzianego w art. 1831 KSH zastrzeżenia ograniczającego lub wyłączającego wstąpienie do tej spółki współmałżonka wspólnika w przypadku, gdy udziały są objęte wspólnością majątkową” (postanowienie SN z 31.01.2013 r., II CSK 349/12).
W tym miejscu trzeba zwrócić uwagę, że umowa spółki z o.o. może nie pozwalać na to, by po rozwodzie obydwoje byłych małżonków występowało jako wspólnicy. Według przywołanego przez Sąd Najwyższy art. 183[1] k.s.h. umowa spółki może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki współmałżonka wspólnika w przypadku, gdy udział lub udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską. W praktyce oznacza to tyle, że odpowiednie postanowienia umowy spółki mogą nie pozwalać na to, by po rozwodzie krąg wspólników zmienił się. Jeżeli formalnie wspólnikiem był tylko jeden z małżonków, a umowa posiada stosowne zapisy, drugi z małżonków może nie zostać wspólnikiem. Także po rozwodzie, gdy powinien otrzymać swój „udział w udziałach”. Co wtedy? W takim przypadku przy podziale majątku niezbędne jest odpowiednia wycena udziałów w spółce, a były małżonek, który nie może zostać wspólnikiem, powinien w ramach podziału uzyskać równowartość swojej „części udziałów” w ramach pozostałego majątku wspólnego. Alternatywnie sąd może zdecydować o obowiązku spłaty równowartości stosownej części udziałów w spółce na rzecz byłego małżonka, który nie stanie się wspólnikiem.
W jaki sposób następuje podział udziałów spółki z o.o. po rozwodzie?
Podział udziałów spółki z o.o. pomiędzy dotychczasowych współmałżonków może nastąpić na dwa sposoby:
- w wyniku postępowania sądowego (postanowienie sądowe albo ugoda sądowa)
- na podstawie umowy byłych małżonków o podziale majątku wspólnego.
Warto wspomnieć, że sądowy podział majątku może mieć miejsce w postępowaniu rozwodowym. Może tak się stać, gdy sąd uzna, że rozstrzyganie o podziale majątku nie wydłuży nadmiernie całego postępowania. W praktyce bardzo rzadko dochodzi do podziału majątku w toku procesu rozwodowego. Przyczyną tego stanu rzeczy może być w szczególności to, że sprawy rozwodowe są rozpatrywane przez sądy okręgowe (wydziały rodzinne). Tymczasem sprawa o podział majątku wspólnego byłych małżonków jest sprawą cywilną, rozpoznawaną w postępowaniu nieprocesowym przez sąd rejonowy. Skoro generalnie sprawami takimi zajmują się sędziowie orzekający w sądach niższego szczebla, to sędziowie w sądach okręgowych niekoniecznie są chętni do dodatkowego obciążania się pracą związaną z ustalaniem składu majątku rozwodzących się małżonków oraz decydowaniem o jego podziale. Z tego względu w znakomitej większości byli małżonkowie spotykają się w sądzie po raz drugi, aby podzielić swój majątek.
Jeżeli małżonkowie, chcą uniknąć postępowania sądowego, mogą zdecydować się na samodzielny podział i zawrzeć odpowiednią umowę. Pamiętać jednak przy tym trzeba, że w przypadku, gdy jej przedmiotem jest zbycie udziałów w spółce z o.o. na rzecz drugiej strony, konieczne jest zachowanie formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Zwykła forma pisemna nie wystarczy. Poza tym, jeżeli oprócz udziałów w spółce z o.o. do majątku wspólnego wchodziło np. prawo własności nieruchomości (dom, mieszkanie), to taka umowa o podziale majątku musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Warto przy tym pamiętać, że byli małżonkowie nie muszą jednorazowo dzielić całego wspólnego majątku. Dopuszczalne jest zawarcie umowy częściowego podziału majątku wspólnego. Dochodzi do niej na przykład wtedy, gdy byli małżonkowie są zgodni co do tego, że niektóre rzeczy mają przypaść jednemu z nich, a co do niektórych nie mogą dojść do porozumienia.
Udziały w spółce z o.o. mogą podlegać podziałowi według trzech sposobów, a mianowicie poprzez:
- podział fizyczny – podział udziałów pomiędzy byłych małżonków, gdy umowa spółki temu się nie sprzeciwia
- przyznanie udziałów wyłącznie jednemu z byłych małżonków i zobowiązanie go do spłaty równowartości udziałów należnych drugiemu z nich (ewentualnie przyznanie innego składnika majątku wspólnego w zamian za część udziałów); wartość udziałów określa się według stanu z ustania wspólności majątkowej (rozwodu), ale na podstawie cen z daty orzekania o podziale majątku
- sprzedaż wszystkich udziałów osobie trzeciej i podział uzyskanych środków pieniężnych między byłych współmałżonków (w tym przypadku może się okazać, że sprzedaż udziałów w ramach postępowania podziałowego może doprowadzić do uzyskania przez byłych małżonków niższych kwot, niż wynosi rzeczywista wartość udziałów).
Niezależnie od tego, w jaki sposób i komu przypadną udziały, o fakcie nabycia udziałów lub ich części w spółce z o.o. należy zawiadomić spółkę. Zbycie udziału jest bowiem skuteczne wobec niej dopiero od chwili, gdy otrzyma ona zawiadomienie wraz z dowodem dokonania takiej czynności.
Podsumowanie
Trzeba pamiętać, że generalnie udziały w spółce z o.o. są składnikiem majątku wspólnego, a w razie rozwodu prawa do udziałów nie przysługują wyłącznie temu z byłych małżonków, który figurował formalnie jako wspólnik firmy. Podział udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością po rozwodzie zależy od wielu czynników, w tym od treści umowy spółki oraz porozumienia byłych małżonków. Istnieje kilka możliwych scenariuszy: podział fizyczny udziałów, przyznanie ich jednemu z małżonków ze spłatą drugiego lub sprzedaż udziałów i podział uzyskanych środków. Warto pamiętać, że formalności związane z takim podziałem, w tym obowiązek zachowania odpowiedniej formy prawnej, są kluczowe dla jego skuteczności. W przypadku braku porozumienia decyzję podejmuje sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego.
Autor: dr Rafał R. Wasilewski – radca prawny
www.radcawasilewski.pl