W pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie kto, zgodnie z prawem, może sporządzić testament ważny w świetle prawa. Zgodnie z przepisem art. 944 kodeksu cywilnego sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Co to oznacza? Prawo do rozporządzania swoim majątkiem ma jedynie osoba, która jest pełnoletnia i nie jest ubezwłasnowolniona. Pamiętać trzeba też, że jeden testament może zawierać ostatnią wolę tylko jednego małżonka, jest pismem osobistym, zatem każdy z małżonków musi sporządzić osobny testament. Nieważny będzie jakikolwiek testament wspólny.
Kiedy jeszcze testament będzie uznany za nieważny?
Testament będzie uznany za nieważny m.in. wtedy, gdy:
- w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, czyli np. stan zdrowia osoby składającej testament był tak ciężki, że domniemywać można, iż w zasadzie nie wiedziała co mówi, czy pisze,
- pod wpływem groźby, np. gdy osoba mająca dostać spadek groziła nożem osobie sporządzającej testament, by zapisała jej większą część majątku,
- pod wpływem błędu (ale tylko wtedy, gdy istnieje wiarygodne przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie był pod wpływem błędu to nie sporządziłby testamentu o danej treści).
Należy jednak pamiętać, że skutecznie ważność testamentu można podważyć jedynie przez trzy lata, od dnia, w którym osoba mająca interes w podważeniu ważności testamentu, dowiedziała się o przyczynie nieważności testamentu, nie później niż w ciągu dziesięciu lat od otwarcia spadku. Zatem w sytuacji, gdy mamy jakiekolwiek wątpliwości co do ważności przedłożonego nam przez krewnych testamentu rozsądnie byłoby udać się do adwokata, który przeanalizuje dokładnie, czy istnieje możliwość, że testament jest nieważny. Nieważność testamentu może natomiast skutkować tym, iż podział majątku między krewnymi będzie zdecydowanie inny od tego przedstawionego w testamencie.
Formy sporządzenia testamentu
Podkreślenia wymaga, iż polskie prawo cywilne wskazuje na dwie formy sporządzenia testamentu, jest to forma zwykła i forma szczególna. Forma szczególna może być zastosowana jedynie wtedy, gdy pozwalają na to przepisy prawa, w innym wypadku testament w formie szczególnej nie będzie ważny. Można zatem wysnuć generalną zasadę, iż testament sporządza się w formie zwykłej, a jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach może być sporządzony w formie szczególnej.
Do testamentów w formie zwykłej zalicza się:
- TESTAMENT RĘCZNY (HOLOGRAFICZNY) – jest to testament pisemny sporządzony przez osobę chcącą rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, jednakże testament taki musi być sporządzony odręcznie, niedopuszczalne jest wydrukowanie ostatniej woli na komputerze i jedynie go podpisanie, nikt nie może też podpisać się za osobę sporządzającą testament. Nieważny byłby też testament, który byłby sporządzony pisemnie przez kogoś innego, a jedynie podpisany przez spadkodawcę. Nie jest tu ważny materiał, na którym sporządzono testament, może to być zarówno kartka wyrwana z zeszytu, a także elegancki sztywny papier. Kluczowe jest tutaj odręczne pismo, podpis i data. Co ważne, jakiekolwiek dopiski dokonane pod podpisem nie są w żadnym wypadku wiążące. Jeśli chodzi o datę, ma ona znaczenie jedynie przy wątpliwościach dot. zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, samej treści testamentu, czy w sytuacji, gdy spadkodawca sporządził kilka testamentów. Jeśli nie ma takich wątpliwości w tych kwestiach to testament będzie ważny mimo braku zapisania w nim daty.
Jest to dość częsty rodzaj testamentu stosowany przez testatorów (osób sporządzających testament), gdyż jego sporządzenie jest w zasadzie bezpłatne i nie wymaga angażowania w to osób trzecich. Jednakże łatwo popełnić błąd, który skutkować może tym, że ostatnia wola spadkodawcy nie będzie wypełniona w zgodzie z treścią testamentu. Dlatego też rozsądne wydaje się skonsultowanie napisanego testamentu z doświadczonym adwokatem - wtedy można mieć pewność, że wszystkie zapisy będą po śmierci ważne i zostaną wykonane.
-
TESTAMENT URZĘDOWY (ALLOGRAFICZNY) – jest to testament, który sporządzany jest ustnie w obecności urzędnika i dwóch świadków. Jednakże przepisy określają dokładnie jaki urzędnik może być obecny przy sporządzeniu tego typu testamentu, może to być wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa, sekretarz gminy albo kierownik urzędu stanu cywilnego. Nie mogą to być zastępcy wymienionych urzędników. Testament sporządzony przed innym urzędnikiem będzie nieważny. Nie może mieć też miejsca sytuacja, w której urzędnik działa przez pełnomocnika, musi dokonać czynności osobiście. Ustne oświadczenie spadkodawcy spisywane jest w protokole, który opatrzony jest datą, a następnie jest odczytywany spadkodawcy w obecności świadków. Protokół taki podpisuje spadkodawca oraz osoba, wobec której wola została oświadczona (urzędnik) oraz świadkowie. Co ważne, osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w takiej formie.
Jeśli chodzi o świadków obecnych przy sporządzeniu testamentu alograficznego, muszą to być osoby mające pełną zdolność do czynności prawnych, nie mogą być głuche lub nieme, a także niepiśmienne. Świadek musi porozumiewać się językiem, w którym złożone jest oświadczenie woli. Co ważne, świadkiem nie może być osoba skazana prawomocnym wyrokiem za składanie fałszywych zeznań, ani małżonek testatora, jego krewni i powinowaci pierwszego i drugiego stopnia (m.in. dzieci) oraz osoby pozostające z nim w stosunku przysposobienia. Taki sam zakaz odnosi się do osób, które mają otrzymać na mocy testamentu jakąkolwiek korzyść.
Zatem podsumowując, ważny testament urzędowy musi spełniać wszystkie wymogi formalne- oświadczenie woli testatora musi być złożone ustnie w obecności odpowiedniego urzędnika i świadków, a protokół z tej czynności podpisany musi być przez osoby biorące w niej udział.
Ten rodzaj testamentu najczęściej jest sporządzany w sytuacji, gdy osoba mająca złożyć oświadczenie ostatniej woli nie jest w stanie (np. ze względu na stan zdrowia) już pisać, ale nadal jest w pełni świadoma.
Wśród testamentów wyróżniamy też testament notarialny- testament sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego. Spadkodawca poniekąd dyktuje w obecności notariusza swoją ostatnią wolę w kancelarii notarialnej (wyjątkowo np. w przypadku choroby- może być poza lokalem, wtedy notariusz może przyjechać do mieszkania osoby chcącej złożyć testament). Notariusz potwierdza tożsamość testatora i sprawdza czy ma on zdolność testowania- zdolność do rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci - czy jego świadomość nie jest ograniczona, czy nie jest ubezwłasnowolniony itp.
Jak wspominano, oprócz testamentów w formie zwykłej wyróżniamy też testamenty szczególne: testament ustny, podróżny i wojskowy. Z uwagi na fakt, że to najczęściej sporządzany jest testament ustny, zostanie on szerzej opisany.
-
TESTAMENT USTNY – jest to testament sporządzany w obecności co najmniej trzech świadków. Taka forma testamentu dopuszczalna jest jedynie wtedy, gdy istnieje obawa rychłej śmierci osoby chcącej rozporządzić swym majątkiem lub jeżeli sporządzenie testamentu w formie zwykłej jest szczególnie utrudnione. Aby tego typu testament był ważny, jego postanowienia muszą być spisane przed upływem roku od jego sporządzenia przez świadka lub osobę trzecią wraz z podaniem miejsca i daty sporządzenia testamentu ustnego, a pismo to musi podpisać spadkodawca i co najmniej dwóch świadków. Testament ustny można też potwierdzić poprzez złożenie zgodnego potwierdzenia przez wszystkich obecnych świadków przed sądem w ciągu pół roku od otwarcia spadku, czyli od daty śmierci osoby, która sporządziła testament.
Jeśli chodzi o warunki formalne - świadkowie przy sporządzaniu tego rodzaju testamentu muszą mieć zdolność do czynności prawnych- muszą być pełnoletni i nieubezwłasnowolnieni, nie mogą być głuchoniemi i muszą potrafić czytać i pisać. Bardzo częstym błędem jest powoływania jako świadków osób, które na mocy testamentu mają otrzymać jakąkolwiek korzyść, czy krewnych. Wtedy testament będzie nieważny, gdyż świadkiem nie może być osoba, która miałaby otrzymać korzyści po spadkodawcy, a także świadkiem nie może być krewny spadkodawcy tj. małżonek/małżonka oraz krewny i powinowaty pierwszego i drugiego stopnia, czy osoba pozostająca w stosunku przysposobienia.
Pamiętać trzeba też, że testament ustny traci swoją moc prawną po 6 miesiącach od ustania okoliczności, które uzasadniały niedopełnienie zachowania formy testamentu zwykłego.
Podsumowując, na ważność testamentu wpływają przede wszystkim warunki formalne, które muszą być spełnione, by był on ważny w świetle prawa. Wady testamentu powodują zazwyczaj jego nieważność, co w konsekwencji pozwala na skuteczne jego podważenie. Dlatego też warto skonsultować się z doświadczonym adwokatem, który doradzi w kwestii spisania ostatniej woli i zadba, by była ona spełniona zgodnie z intencjami spadkodawcy.
Niektóre wady testamentów można wykryć na pierwszy rzut oka, inne mogą wiązać się z długotrwałym postępowaniem sądowym.
Jak już wspominano, najczęstszymi wadami testamentu to np. sporządzenie testamentu wspólnego, czyli w sytuacji, gdy testament sporządzili razem np. małżonkowie i razem podpisali się pod swoją ostatnią wolą, czy brak podpisu pod testamentem własnoręcznym. W naszej praktyce często spotykamy takie przypadki.
Wspomnieć trzeba też o opatrzenie testamentu w datę, nie jest to warunek konieczny, jednak może mieć znaczenie w sytuacji, gdy osoba chcąca podważyć testament będzie powoływać się na niepoczytalność lub brak świadomości testatora, wtedy data będzie kluczowa, gdyż wiadomo będzie jaki w tym okresie był dokładny stan testatora.
Warto także dysponować próbkami pisma spadkodawcy np. listy, zwłaszcza wtedy, gdy podważana będzie oryginalność testamentu. Wtedy w postępowaniu opinię przeprowadza biegły z dziedziny piśmiennictwa, która stwierdzi, czy rzeczywiście testament sporządził zmarły.
Nie można zapomnieć też o świadkach obecnych przy sporządzaniu testamentu, bliscy często zapominają, że nie mogą oni zazwyczaj być świadkami sporządzenia takiego dokumentu swoich krewnych, gdyż przeważnie otrzymają korzyść na mocy tego testamentu, a to powoduje jego nieważność. Trzeba dokładnie przeanalizować przepisy, by nie narazić się na możliwość podważenia testamentu.
Jak opisywano powyżej, testament jest nieważny i będzie nadawał się do podważania też wtedy, gdy był sporządzony w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji, pod wpływem błędu lub pod wpływem groźby. Z brakiem świadomości testatora mamy do czynienia, gdy nie potrafi on, czy to ze względu na zły stan zdrowia, czy chorobę decydować o swoim postępowaniu, wtedy można łatwo zmusić taką osobę do napisania testamentu. Najczęściej taki stan określa się na podstawie dokumentacji medycznej i robi to w postępowaniu sądowym biegły, który sporządza opinię. Trzeba pamiętać, że nie każda choroba testatora skutkuje od razu nieważnością testamentu, często dopiero sporządzenie testamentu przy nasilających się objawach choroby będzie dopiero możliwością do podważenia testamentu. Jeśli brak odpowiedniej dokumentacji medycznej, biegły może też oprzeć się na zeznaniach świadków, którzy mieli do czynienia z testatorem za życia.
Sprawy o podważenie testamentu to sprawy zazwyczaj niezwykle trudne, więc warto zasięgnąć pomocy profesjonalnego adwokata, który zajmie się sprawą.
O sporządzeniu testamentu powinien myśleć każdy, kto jest pełnoletni i ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz jeśli posiada jakikolwiek majątek. Jednak warto skonsultować jego sporządzenie z adwokatem, który doradzi i zagwarantuje, że ostatnia wola zostanie spełniona zgodnie z intencją spadkodawcy, co pozwoli na zabezpieczenie interesów osób najbliższych.
Kancelaria Adwokacka Koschel - Sturzbecher
http://zachowekpoznan.pl/