Rząd opublikował projekt nowelizacji kodeksu cywilnego. Wprowadza istotne zmiany w testamentach. Dopuszczono możliwość nagrania testamentu w formie zapisu obrazu i dźwięku. Co więcej takiego nagrania może dokonać osoba będąca obok testatora-spadkodawcy (w tym tuż przed jego śmiercią).
Z uwagi na możliwość sfałszowania takiego testamentu sąd będzie badał stan świadomości spadkobiercy.
Testament audiowizualny
W praktyce testatorzy często podejmują decyzje o sporządzeniu testamentu w ostatnich chwilach życia, kiedy sporządzenie go w „zwykłej” formie ustnej może być niemożliwe z powodu braku wystarczającej liczby świadków, którzy mogliby zapamiętać i w ten sposób utrwalić treść testamentu ustnego. Utrudnione może być także sporządzenie testamentu w formie pisemnej lub notarialnej, na przykład z uwagi na nagłość zdarzenia powodującego zagrożenie życia. W takich okolicznościach będzie można wyrazić ostatnią wolę w nowy sposób.
Ustawodawca doda nowy art. 952 § 11 k.c. regulującego nowy sposób sporządzenia testamentu ustnego – testament ustny audiowizualny. Będzie on utrwalony za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk na trwałym nośniku informacji, umożliwiającym ich odtworzenie. Umożliwi to testowanie jak największej liczbie osób będących w sytuacji zagrożenia życia. Większa liczba sposobów sporządzenia testamentów ułatwi testatorowi rozrządzenie własnym majątkiem na wypadek jego śmierci. Jednocześnie ryzyko sfałszowania tego typu testamentów, na przykład za pomocą sztucznej inteligencji, sprawia, że testament ustny audiowizualny nie będzie zaliczany do formy zwykłej, a szczególnej (podobnie jak testament ustny sporządzany z udziałem świadków).
UWAGA! Sąd zbada stan świadomości i swobody testatora w chwili testowania.
Pojęcie trwałego nośnika jest zdefiniowane w ustawach szczególnych, a sądy powinny móc elastycznie określać na czym polegało zarejestrowanie obrazu i dźwięku w danym przypadku. Utrwalenia może dokonać zarówno sam testator jak i inna osoba. Spadkodawca w oświadczeniu powinien podać miejsce i datę sporządzenia testamentu. Nie będzie zaś konieczna obecność świadków. Każda osoba posiadająca dostęp do trwałego nośnika informacji, na którym utrwalony został testament ustny audiowizualny będzie zobowiązania dostarczyć go do sądu w terminie miesiąca od jego sporządzenia lub 3 miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy. Sąd sporządzi protokół z odtworzenia takiego testamentu stosując dotychczasowe przepisy o protokole otwarcia i ogłoszenia testamentu. Nośnik będzie przechowywany w szafie pancernej sądu.
Dla tego testamentu obowiązywać będą takie reguły (szczegółowe):
1) Jeżeli wskutek szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci spadkodawcy, zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków - Odmiennie niż dotychczas, do sporządzenia testamentu nie wystarczy samo istnienie samej obawy rychłej śmierci spadkodawcy jak i samo istnienie szczególnych okoliczności wskutek których zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Proponowane rozwiązanie prowadzi do połączenia tych przesłanek, a dodatkowo, aby można było sporządzić testament ustny, szczególne okoliczności będą musiały wystąpić nagle.
2) W okolicznościach, o których mowa powyżej, testament może zostać również sporządzony w ten sposób, że ustne oświadczenie spadkodawcy, obejmujące również podanie miejsca i daty jego sporządzenia oraz wskazanie tych okoliczności, zostanie utrwalone za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk na trwałym nośniku informacji, umożliwiającym ich odtworzenie (testament ustny audiowizualny).
3) Treść testamentu ustnego stwierdza się niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu miesiąca od jego sporządzenia, w ten sposób, że jeden ze świadków spisze oświadczenie spadkodawcy wraz z podaniem miejsca i daty jego złożenia, miejsca i daty sporządzenia pisma oraz wskazaniem okoliczności, o których mowa w § 1, a pismo podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.
4) Jeżeli treść testamentu ustnego nie została stwierdzona w sposób określony powyżej przed otwarciem spadku, można ją stwierdzić w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku wyłącznie przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Do zachowania powyższego terminu wystarczy złożenie, przed jego upływem, wniosku o przesłuchanie świadków, wraz z danymi świadków, umożliwiającymi ich wezwanie. Jeżeli przesłuchanie jednego lub większej liczby świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
5) Treść testamentu ustnego audiowizualnego stwierdza się w ten sposób, że nośnik, na którym zarejestrowano oświadczenie spadkodawcy zostanie przekazany do sądu spadku nie później niż w terminie miesiąca od chwili sporządzenia oświadczenia, a po śmierci spadkodawcy w terminie trzech miesięcy od tej chwili. Sąd dokona oględzin nośnika i sporządzi protokół zawierający treść oświadczenia.
Skrócenie terminu skuteczności testamentu szczególnego
Nowelizacja art. 955 k.c. skraca termin mocy testamentu z sześciu do trzech miesięcy. Za takim rozwiązaniem przemawia to, że z czasem słabnie pamięć świadków złożonych oświadczeń i możliwość precyzyjnego powołania rzeczywistej woli spadkodawcy, a także fakt, że okoliczności uzasadniające szczególną formę testamentu mają zwykle charakter przejściowy i po ich ustaniu testator może sporządzić testament w formie zwykłej, o nieograniczonej czasowo mocy. Sformułowanie „traci moc” rozumieć, jako opisujące stan taki, jakby testament nie został sporządzony, a żadne z zawartych w nim rozrządzeń nie wywoływało skutków prawnych. Utrata mocy testamentu szczególnego następuje po upływie wskazanego w ustawie terminu od ustania okoliczności, które uzasadniały sporządzenie testamentu.
Rozszerzenie kręgu osób, wyłączonych z możliwości bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu
Projektowane w art. 957 k.c. uregulowanie wskazuje, że świadkami nie będą mogły być także osoby pozostające we wspólnym pożyciu z osobą, dla której w testamencie przewidziana została korzyść. Aby zrealizować cel przepisu w postaci zagwarantowania bezstronności świadka oraz aby zapewnić brak zewnętrznych wątpliwości osób trzecich względem tej bezstronności, od bycia świadkiem testamentu wyłączono krewnych do czwartego stopnia pokrewieństwa (tak, aby objąć kręgiem osób wyłączonych od bycia świadkiem rodzeństwo cioteczne beneficjenta spadku - sytuacje takie były dostrzegane w badaniach empirycznych). Świadkiem nie będzie mogła być również osoba uprawniona do reprezentacji osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, a także wspólnik lub akcjonariusz tej osoby prawnej lub jednostki, dla której przewidziano w testamencie jakąkolwiek korzyść. Powody wyłączenia, o których mowa w § 1 art. 957 k.c., będą trwały także pomimo ustania małżeństwa, orzeczenia separacji lub rozwiązania przysposobienia. W ustawie zostanie wyraźnie napisane, że wyłączenie dotyczy także małżonka rozwiedzionego lub pozostającego w separacji. Takie osoby mogą pozostawać w bliskich relacjach z osobami, które otrzymałyby korzyść z testamentu, co może wzbudzać wątpliwości co do bezstronności.