Dziedziczenie testamentowe i ustawowe
Dziedziczenie – to sytuacja wejścia spadkobiercy lub kilku spadkobierców w sytuację prawną spadkodawcy, polegającą w szczególności na nabyciu praw i obowiązków majątkowych, których przedmiotem był spadkodawca.
Krąg spadkobierców wyznacza wola spadkodawcy przy dziedziczeniu testamentowym lub przepisy ustawy, przy dziedziczeniu ustawowym. Instytucja dziedziczenia jest częścią prawa spadkowego. uregulowaną w ustawie Kodeks cywilnym (dalej jako k.c.).
Polecamy: Darowizny, testamenty, spadki (PDF)
Jak zostało wyżej wskazane, obecnie istnieją dwa porządki dziedziczenia:
- dziedziczenie testamentowe,
- dziedziczenie ustawowe.
Dziedziczeniu testamentowemu zostało przyznane pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zgodnie z art. 926 § 1 Kodeksu cywilnego dziedziczenie ustawowe może zajść co do części albo co do całości spadku.
Zgodnie z art. 926 § 2 Kodeksu cywilnego dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Zgodnie z art. 926 § 3 Kodeksu cywilnego, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Do sytuacji, w których spadkobierca jest uznawany za osobę niemogącą być spadkobiercą zalicza się zwłaszcza osobę niegodną dziedziczenia, zaś osoba jest traktowana jako nie wyrażająca chęci do bycia spadkobiercą w momencie odrzucenia spadku.
Istnieje 6 grup osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego
Kodeks cywilny w przepisach art. 931-935 wprowadza podział spadkobierców ustawowych na 6 grup:
- małżonek i dzieci spadkodawcy (jeżeli dziecko zmarło przed otwarciem spadku, to w jego miejsce wchodzą jego zstępni);
- małżonek oraz rodzice spadkodawcy (gdy spadkodawca w momencie śmierci nie był w związku małżeńskim, to rodzice spadkodawcy są wyłącznymi spadkobiercami; spadkobiercami mogą być także sam małżonek albo sami rodzice);
- małżonek oraz rodzeństwo spadkodawcy i zstępni tego rodzeństwa (możliwe jest tak ze dziedziczenie wyłącznie przez rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa);
- dziadkowie spadkodawcy (ewentualnie zstępni dziadków);
- pasierbowie, czyli dzieci małżonka spadkodawcy, ale pod warunkiem, że w momencie otwarcia spadku ich rodzice już nie żyją;
- gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa, jeśli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić albo miejsce to znajdowało się za granicą.
Każda kolejna grupa osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego wchodzi w grę wtedy, kiedy brak jest osób uprawnionych do dziedziczenia z grupy poprzedniej.
Dziedziczenie przez wnuka z majątku dziadka lub dziadków
Gdy umiera któreś z dziadków, jego majątek stanowi spadek. Jeśli dziadek zostawił testament, to spadek przypadnie tej osobie lub tym osobom, które zostały wskazane w testamencie jako spadkobiercy.
Nie ma przeszkód, żeby dziadek jako spadkobiercę wskazał w testamencie wnuka czy wnuczkę.
Spadkobiercami może być też kilka osób, jak zostało wskazane powyżej. Wszystko zależy wtedy od treści testamentu. Testament to najprostszy sposób na dziedziczenie po dziadkach.
Gdyby jednak testamentu nie było, wówczas dochodzi do dziedziczenia ustawowego zgodnie z grupami dziedziczenia wskazanymi powyżej. Jeśli więc wszystkie dzieci dziadka żyją, to one (razem z babcią) są spadkobiercami. Żadne z wnuków nie dziedziczy wtedy spadku, nie następuje dziedziczenie po dziadkach przez wnuki. Wyjątkiem (gdy spadek trafi do wnuków) będzie sytuacja, gdy dziecko dziadka odrzuciło spadek lub dziecko nie dożyło chwili otwarcia spadku (śmierci dziadka). Udział w spadku “przechodzi” wtedy na wnuki. Nie chodzi oczywiście o wszystkie wnuki dziadka. Udział przejdzie tylko na potomków zmarłego dziecka - dzielą się oni nim po równo. Wynika to z art. 931 § 2 k.c.
Trzeba jednak pamiętać o tym, że nie ma obowiązku przyjęcia spadku. Spadkobierca może spadek odrzucić (art. 1012 KC). Może to mieć wpływ na dalsze dziedziczenie po dziadkach przez wnuki. Jeśli więc syn dziadka zmarł wcześniej niż dziadek, ale sam miał dzieci - to te dzieci (czyli wnuki dziadka) dostaną udział spadkowy po swoim zmarłym rodzicu. Odrzucenie spadku powoduje dokładnie taki sam skutek. Otwiera wnukom drogę do tego, żeby nastąpiło dziedziczenie po dziadkach.
“Zgodnie z brzmieniem art. 1020 k.c. spadkobiercą, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, a zatem na zasadzie art. 931 § 2 k.c. udział spadkowy, jaki by mu przypadł, przypada jego dzieciom w równych częściach. Artykuł 670 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego zobowiązuje sąd do badania z urzędu kto jest spadkobiercą, z czego wynika obowiązek ustalenia, czy dzieci spadkobiercy, odrzucające spadek mają zstępnych i wezwania ich do udziału w sprawie jako spadkobierców ustawowych.” Postanowienie Sądu Najwyższego z 30.05.1985 r., sygn. akt III CRN 133/85.
Może się również mieć miejsce sytuacja, w której dziadek postanowi wydziedziczyć któreś ze swoich dzieci. Jak wiadomo, w testamencie można wskazać, kto ma być spadkobiercą. Można w ten sposób pominąć najbliższą rodzinę, np. małżonka, dzieci. Żeby najbliższa rodzina w takiej sytuacji nie została z niczym, może żądać od spadkobiercy tzw. zachowku. Wydziedziczenie oznacza, że spadkodawca pozbawił w testamencie konkretną osobą prawa do zachowku. Może to dotyczyć małżonka, rodziców, dzieci, wnuków, dalszych potomków.
Wydziedziczenie jest możliwe wtedy, gdy uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Wydziedziczenie dziecka (pozbawienie dziecka prawa do zachowku) nie oznacza wydziedziczenia wnuka. Prawo do zachowku przechodzi wtedy na wnuka (art. 1011 k.c.). Wówczas to wnuk może upominać się o zachowek od faktycznie dziedziczących spadkobierców, przy czym wartość zachowku to połowa tego, co przypadałoby im podczas dziedziczenia ustawowego.
Warto także wskazać na sytuację, kiedy dziecko spadkodawcy zostanie uznane przez sąd za niegodne dziedziczenia (odrębne powództwo oparte na przepisie art.928 k.c.), Również osoba uznana przez sąd za niegodną dziedziczenia jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku, co otwiera drogę do dziedziczenia przez wnuka z rodzica uznanego za niegodnego, albowiem niegodność nie rozciąga się na dalszych zstępnych po niegodnym.
Ważna, z punktu widzenia dziedziczenia przez wnuka, jest sytuacja, w której spadkodawca w omawianym przypadku - dziadek, zawarł ze swoim synem lub córką za życia umowę w formie aktu notarialnego o zrzeczeniu się dziedziczenia ustawowego. Wówczas skutkiem tej umowy jest wyłączenie zrzekającego się od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku, ale czy wnuk dojdzie do dziedziczenia po dziadku w miejsce swego rodzica zależy od treści konkretnej umowy, a więc woli wyrażonej przez dziadka i jego syna lub córkę, którzy są stronami tej umowy. Mimo, iż wnuk nie jest stroną takiej umowy, jej skutki prawne rozciągają się na jego osobę. W braku odmiennych ustaleń, umowa zrzeczenia się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się (art. 1049 § 1 k.c.). Co oznacza, że wnuk wskutek umowy zawartej przez dziadka z jego rodzicem co do zasady do dziedziczenia ustawowego nie dojdzie, chyba, że w umowie inaczej postanowiono.
W tym miejscu warto wspomnieć także o podatku od spadków i darowizn. Wnuki nie mają obowiązku odprowadzania podatku, pod warunkiem, że zgłoszą fakt nabycia spadku naczelnikowi urzędu skarbowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania. Jest na to 6 miesięcy, a zwolnienie od podatku wynika z art. 4a ust. 1 ustawy o podatku od spadków i darowizn.
Źródła:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (j. t. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 z późn. zm.);
- Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (j. t. Dz. U. z 2019 r., poz. 1460 z późn. zm.)
- Ustawa 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (j. t. Dz.U. z 2018 r. poz. 644 z późn. zm.);
- Komentarz do Kodeksu Cywilnego: red. Osajda 2019, wyd. 22/W. Borysiak.
Polecamy serwis: Spadki