Określenie kwoty kary umownej
Za wyrokiem Sądu Najwyższego z 3.10.2019 r., sygn. akt I CSK 280/18, do elementów niezbędnych do zastrzeżenia kary umownej należy zaliczyć:
- zobowiązanie, którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary umownej, czyli tytuł do naliczenia kary umownej,
- wskazanie kwoty, jaką w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy jest zobowiązany zapłacić dłużnik.
Kara umowna powinna zostać zastrzeżona w określonej sumie, tj. w pieniądzu. Nie jest jednak konieczne ustalenie wysokości kary umownej wprost poprzez określoną sumę pieniędzy – można bowiem posłużyć się innymi miernikami wysokości kary umownej np. wysokością określoną ułamkiem z wynagrodzenia. Należy jednak określić w jednoznaczny sposób podstawę do finalnego określenia wysokości kary umownej, w taki sposób, by kara umowna była możliwa do obliczenia w momencie zawarcia umowy. Innymi słowy, kara umowna powinna zostać określona w taki sposób, by podejmowane w przyszłości ewentualne działania (gdy zajdą przesłanki do naliczenia kary umownej) ograniczały się wyłącznie do działań o charakterze arytmetycznym.
Kwota zastrzeżonej kary umownej nie powinna być także rażąco wygórowana. Nie może ona prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela. W innym przypadku dłużnik będzie mógł żądać zmniejszenia kary umownej. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 3.08.2021 r., sygn. akt I NSNc 232/21 nie może dochodzić do nieusprawiedliwionej dysproporcji między wysokością kary umownej a godną ochroną interesu wierzyciela. W judykaturze dość powszechne jest stanowisko, zgodnie z którym rażące wygórowanie kary umownej ocenia się poprzez zbadanie stosunku pomiędzy wartością kary umownej a wartością całego zobowiązania głównego. Aby uniknąć zarzutu rażącego wygórowania kary umownej warto zatem wziąć pod uwagę wartość głównego zobowiązania i dostosować do niej wysokość kary umownej w taki sposób, by nie była ona równa bądź zbliżona do wartości całego zobowiązania.
Górna granica kary umownej
Z kwestią określoności kwoty kary umownej wiąże się również pojęcie górnej granicy kary umownej. W obrocie gospodarczym niejednokrotnie można spotkać z karami umownymi zastrzeganymi za każdy dzień opóźnienia lub za każdy przypadek naruszenia, gdzie nie ma określonego końcowego momentu naliczana kary umownej lub maksymalnej kwoty kary umownej.
np.
W przypadku opóźnienia w realizacji dostawy, wykonawca zapłaci karę umowną w wysokości 1% wartości umowy za każdy rozpoczęty dzień opóźnienia.
Wykonawca zapłaci karę umowną w wysokości 1 000 zł (słownie: tysiąc złotych) za każdy przypadek stwierdzonego naruszenia postanowienia §4 ust. 10 Umowy.
Postanowienia te budziły wątpliwości z uwagi na brak określenia maksymalnej kwoty kary umownej bądź też maksymalnego terminu naliczania kar umownych. Jeszcze do niedawna, postanowienia takie, według jednej z linii orzeczeń Sądu Najwyższego, mogły zostać uznane za nieważne, bowiem tworzą one zobowiązanie wieczne, niekończące się. Zgodnie z tym stanowiskiem „takie ukształtowanie zobowiązania zapłaty kary umownej nie spełnia należącego do jego istoty wynikającego z art. 483 § 1 KC wymagania określenia sumy pieniężnej podlegającej zapłacie w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego.” (wyrok SN z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt IV CSK 687/14).
Powyższe wątpliwości rozstrzygnęła uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2021 r. (sygn. akt III CZP 16/21), która przesądziła, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. Zgodnie z uchwałą, wystarczającym rozwiązaniem chroniącym dłużnika przed ewentualną nadmiernością kary umownej jest instytucja miarkowania kary umownej.
Kara umowna tylko za zobowiązania niepieniężne
Kolejnym wymogiem dotyczącym kar umownych jest brak możliwość jej zastrzeżenia w przypadku zobowiązań pieniężnych. Choć w doktrynie coraz częściej podnosi się zasadność takiego rozwiązania, to art. 484 § 1 k.c. wprost stanowi, że karę umowną można zastrzec jedynie za zobowiązania niepieniężne. Tym samym kara umowna zastrzeżona za zwłokę w zapłacie wynagrodzenia jest niedopuszczalna. Odszkodowania za zwłokę w zapłacie określonej sumy pieniężnej można dochodzić poprzez instytucję odsetek za opóźnienie. Zastrzeżenie kary umownej przy zobowiązaniu pieniężnym będzie skutkować zatem nieważnością postanowienia lub interpretowaniem go jako klauzuli dotyczącej odsetek za opóźnienie.
Kara umowna za zwłokę czy opóźnienie?
W celu prawidłowego zastrzeżenia kary umownej warto zwrócić uwagę na to czy kara umowna ma być zastrzeżona za zwłokę czy opóźnienie.
Pod pojęciem zwłoki w spełnieniu zobowiązania rozumiemy niewykonanie zobowiązania będące następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność np. przyjęcie zbyt wielu zamówień i niedotrzymanie z tego powodu ustalonego w umowie terminu.
Z kolei w przypadku opóźnienia mamy do czynienia z niewykonaniem zobowiązania niezależnie od przyczyny, czyli nawet z przyczyn niezależnych od dłużnika. Aby uniknąć ewentualnych wątpliwości co do treści kary umownej, strony już na etapie tworzenia umowy powinny świadomie posługiwać się pojęciami opóźnienia i zwłoki w spełnieniu świadczenia.
Naprawienie szkody ponad kwotę zastrzeżonej kary umownej
Kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. W praktyce szkoda spowodowana przez dłużnika może przewyższyć kwotę zastrzeżonej kary umownej. Zgodnie z art. 484 § 1 k.c. żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Jeżeli wierzyciel chciałby dochodzić od dłużnik naprawienia szkody ponad kwotę zastrzeżonej kary umownej, należy pamiętać by zamieścić stosowną klauzulę, zgodnie z którą strony umowy dopuszczą taką ewentualność.
Podsumowując, kary umowne są dla wierzycieli nieocenionym narzędziem ułatwiającym dochodzenie odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Aby jednak postanowienia dotyczące kary umownej okazały się skuteczne, należy zwrócić uwagę m.in. na sposób wyliczenia wysokości kary umownej, charakter zobowiązania, za którego niewypełnienie będzie przewidziana kara umowna, a także samą wysokość zastrzeżonej kary umownej.
Anna Nowak, aplikantka radcowska, Lubasz i Wspólnicy – Kancelaria Radców Prawnych sp. k.