Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości jest zagwarantowany w Konstytucji RP, a konkretnie w art.182. Przejawia się on m.in. w udziale ławnika w wymierzaniu sprawiedliwości przez sąd. Ławnik to niezawodowy członek składu orzekającego - obywatel biorący udział w orzekaniu, a nie będący sędzią. Należy jednak zaznaczyć, że pomimo braku zawodowego przygotowania ławnicy mają równe prawa z sędziami i asesorami sądowymi.
W jakich sprawach bierze udział ławnik?
Z uwagi na doniosłą rolę ławnika w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, biorą oni udział w wielu kategoriach spraw. Jak wynika z Kodeksu postępowania cywilnego, w sprawach cywilnych z zakresu prawa pracy i stosunków rodzinnych, w pierwszej instancji bierze udział sędzia (przewodniczący) oraz dwóch ławników.
Sprawy z zakresu prawa pracy muszą dotyczyć:
- ustalenia istnienia, nawiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, uznania bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, przywrócenia do pracy i przywrócenia poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzonych roszczeń i odszkodowań w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy;
- naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i roszczeń z tym związanych;
- odszkodowania lub zadośćuczynienia w wyniku stosowania mobbingu.
W przypadku spraw z zakresu prawa pracy od ławników wymaga się doświadczenia i wiedzy w sprawach pracowniczych - patrz. art. 158 ustawy o ustroju sądów powszechnych.
Sprawy z zakresu stosunków rodzinnych to sprawy o:
- rozwód;
- separację;
- ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa;
- rozwiązanie przysposobienia.
Ławnicy występują także m.in. w sprawach karnych. Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego, w sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.
Zbrodnia to przestępstwo zagrożone karą od 3 lat pozbawienia wolności albo karą surowszą. Zbrodnią jest np. zabójstwo.
W przypadku spraw szczególnie skomplikowanych sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. Ten skład jest obligatoryjny w przypadku orzekania w sprawach o przestępstwa zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności.
Kto może zostać ławnikiem?
Wymogi jakie należy spełnić aby zostać ławnikiem zostały określone w ustawie prawo o ustroju sądów powszechnych. Zgodnie z art. 158 tej ustawy, ławnikiem może zostać ten kto:
- posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;
- jest nieskazitelnego charakteru;
- ukończył 30 lat;
- jest zatrudniony, prowadzi działalność gospodarczą lub mieszka w miejscu kandydowania co najmniej od roku;
- nie przekroczył 70 lat;
- jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków ławnika;
- posiada co najmniej wykształcenie średnie lub średnie branżowe.
W ostatnim punkcie zaszła zmiana, która powstała na skutek wejścia w życie reformy oświaty, w tym wprowadzenia szkół branżowych. Od dnia 1 września 2017 r. możliwość zostania ławnikiem mają osoby, które uzyskają wykształcenie średnie lub średnie branżowe.
Wskazane wyżej wymogi muszą zostać spełnione łącznie.
Kto nie może zostać ławnikiem?
Ustawodawca przewidział grupę osób, które nie mogą zostać ławnikami sądowymi. Zgodnie z art. 159 wspomnianej ustawy, ławnikiem nie może zostać:
- osoba zatrudniona w sądzie powszechnym, innych sądach lub w prokuraturze;
- osoba wchodząca w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego;
- Policjant i osoby zajmujące się ściganiem przestępstw i wykroczeń;
- adwokat i aplikant adwokacki,;
- radca prawny i aplikant radcowski;
- duchowny;
- żołnierz;
- funkcjonariusz Służby Więziennej;
- radny gminy, powiatu, województwa.
Ławnikiem w jednym sądzie nie może zostać też osoba, która pełni już funkcję ławnika w innym sądzie - nie można być ławnikiem w więcej niż jednym sądzie.
Kto wybiera ławników?
Ławnicy do sądów okręgowych i rejonowych wybiera właściwa miejscowo rada gminy, w głosowaniu tajnym. Liczba ławników wybieranych przez gminy jest określana odpowiednio przez kolegium sądu okręgowego lub po zasięgnięciu opinii prezesa sądu rejonowego.
Zobacz również: Gmina
Kandydatów na ławników może zgłosić do rady gminy: prezes właściwego sądu, stowarzyszenie, organizacja społeczna/zawodowa (oprócz partii politycznych), a także co najmniej pięćdziesięciu obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na terenie gminy dokonującej wyboru. Kandydatów zgłasza się do dnia 30 czerwca ostatniego roku kadencji.
Kadencja ławnika trwa 4 lata. Kadencja obecnych ławników kończy się w 2019 r.
Ile zarabia ławnik?
Trzeba to na początku zaznaczyć - nie są to duże pieniądze. Ławnik otrzymuje rekompensatę pieniężną za czas wykonywania czynności w sądzie. Od 1 stycznia 2017 r. rekompensata wynosi ok. 76 zł za jeden dzień pełnienia obowiązków ławnika. Ławnik jednak może zostać wyznaczony do udziału w sprawach do 12 dni w roku. Liczba tych dni może zostać zwiększona przez prezesa sądu tylko z ważnych powodów.
Oznacza to, że ławnik, który przepracuje te 12 dni, zarobi w ciągu roku ok. 912 zł. Nie ma możliwości zwiększenia tej kwoty m.in. ze względu na zakaz sprawowania funkcji ławnika w więcej niż jednym sądzie.
Opracowano na podstawie:
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (j.t. Dz.U. z 2016 r. poz. 2062 z późn. zm.)