Polski wymiar sprawiedliwości w ujęciu ogólnym bezsprzecznie boryka się z problemem nadużywania środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, a także jego przewlekłości (niektóre tymczasowe areszty trwają po kilka lat). Na ten problem zwracała uwagę wielokrotnie m.in.: Helsińska Fundacja Praw Człowieka, a także Rzecznik Praw Obywatelskich.
Zgodnie z tym, co zostało wspomniane, istnieją w Polskim prawie regulacje dotyczące długości i czasu trwania tymczasowego aresztowania. Istnieje problem właściwego ich stosowania oraz kwestia braku określenia maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania.
Areszt w postępowaniu przygotowawczym - do 12 miesięcy, a wyjątkowo do 2 lat i więcej
W postępowaniu przygotowawczym areszt tymczasowy stosuje sąd na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. W swoim pierwszym postanowieniu.
Czas trwania aresztu w postępowaniu przygotowawczym może być jednak wydłużony na mocy kolejnych postanowień sądu pierwszej instancji właściwego do rozpoznania sprawy wskutek pozytywnego rozpatrzenia wniosku prokuratora. Teoretycznie maksymalny okres wydłużania tymczasowego aresztowania to okres łącznie 12 miesięcy.
Trzeba dodać, że zgodnie z Kodeksem postępowania karnego przyczyną złożenia takiego wniosku przez prokuratora jest to, że “(..)ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie(..)”
Potencjalnego dalszego wydłużenia aresztu (ponad czas 12 miesięcy) dokonuje już nie sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, ale sąd apelacyjny w okręgu, którego prowadzi się postępowanie na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo – jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.
Należy podkreślić, iż ustawodawca nie określa dalszej górnej granicy czasowej stosowania aresztu w postępowaniu przygotowawczym na podstawie przesłanek opisanych powyżej.
Zobacz: Obawa ucieczki lub ukrywania się podejrzanego a areszt tymczasowy
Areszt w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji – do 2 lat i wyjątkowo więcej
Generalna reguła stosowania tymczasowego aresztowania wyrażona w art. 263 § 3 KPK stanowi, iż łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania – od postępowania przygotowawczego do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat.
W przypadku zbiegu tymczasowego aresztowania z wykonywaną karą pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie do okresów, o których mowa w § 2 i 3, zalicza się okres odbywania przez tymczasowo aresztowanego kary pozbawienia wolności.
Od wskazanej reguły jest jednak wyjątek. Polega on na tym, że sąd apelacyjny w okręgu, którego prowadzi się postępowanie na wniosek sądu go prowadzącego może przedłużyć czas trwania aresztu, – jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.
Należy podkreślić, iż ponownie ustawodawca nie określa tutaj górnej granicy stosowania tymczasowego aresztowania na podstawie powyższych przesłanek.
Areszt na etapie postępowania odwoławczego
W pełni dopuszczalne jest stosowanie aresztu na etapie postępowania odwoławczego.
Jedyną granicą określoną przez ustawodawcę jest tutaj to, że okres aresztowania po wydanym wyroku sądu pierwszej instancji nie może następować jednorazowo na okres dłuższy niż 6 miesięcy. Zwrot ten wprost oznacza, iż areszt ten może być znacznie dłuższy, natomiast po prostu każda decyzja jednorazowo nie może przekroczyć 6 miesięcy.
Od każdorazowej decyzji służy odwołanie
Należy wskazać, iż na każdorazową decyzję sądu o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania służy zażalenie, w tym również w sytuacji, w której sąd pierwszej instancji nie uwzględnił wniosku oskarżyciela o zastosowanie aresztu, a zażalenie prokuratora uwzględnił sąd odwoławczy. Wbrew pozorom owa druga sytuacja (możliwość odwołania od decyzji sądu odwoławczego) chociaż oczywista, istnieje dopiero stosunkowo od niedawna, bo z dniem 22 marca 2011 r. (na podstawie art. 426 § 2 KPK). Zażalenie w tej sytuacji kieruje się do sądu, który wydał postanowienie -rozpozna je on w innym (równorzędnym) składzie.
Zażalenie również służy na postanowienie Sądu Apelacyjnego w sytuacji opisanego wydłużania tymczasowego aresztowania w sytuacji, gdy przekracza ono 2 lata (lub 12 miesięcy w przypadku postępowania przygotowawczego). Wówczas zażalenie składa się do Sądu Apelacyjnego, który decyzję wydał. Zażalenie rozpozna inny (trzyosobowy) skład tego sądu. Zjawisko takie nazywamy w procesie karnym tzw. “instancją poziomą” (co oznacza, że ten sam sąd, choć w innym składzie, rozpatruje dany środek odwoławczy).
Zobacz serwis: Postępowanie karne