Obowiązująca od 1 lipca 2024 r. zmiana ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, wprowadziła w szczególności wymóg, aby dziecko obywatela Ukrainy, na które ubiega się on o świadczenie wychowawcze (800 plus) realizowało obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązek szkolny albo obowiązek nauki. Tymczasem niedługo po jej wejściu w życie, pojawiły się wątpliwości co do zasad, na podstawie których ZUS ma przeprowadzać weryfikację legalności pobytu obywateli Ukrainy w Polsce. Wojewódzkie Sądy Administracyjne wytknęły w swoich wyrokach decyzjom ZUS wstrzymującym wypłaty 800 plus brak wszechstronnego zbadania konkretnych spraw.
- 800 plus i 300 plus także dla obywateli Ukrainy - warunki legalnego pobytu i realizacji obowiązku szkolnego
- Sądy: Uprawnienie Ukraińców do 800+ zależy do faktycznej legalności pobytu, a nie od dokonania odpowiedniej adnotacji w rejestrze Straży Granicznej
- Postępowanie wyjaśniające przed ZUS
800 plus i 300 plus także dla obywateli Ukrainy - warunki legalnego pobytu i realizacji obowiązku szkolnego
Prawo do świadczenia wychowawczego (800+) i świadczenia dobry start (300+) przysługuje obywatelowi Ukrainy przebywającemu na terytorium Polski, którego pobyt na terytorium naszego kraju jest uznawany za legalny, a ponadto jeżeli:
| 800+ | zamieszkuje z dzieckiem na terytorium Polski oraz jeżeli dziecko, na które ubiega się o świadczenie wychowawcze lub otrzymuje świadczenie wychowawcze, realizuje odpowiednio obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązek szkolny albo obowiązek nauki (chyba że dziecko jest w wieku, w jakim obowiązki te go nie dotyczą, albo obowiązki te zostały mu odroczone). Do weryfikacji spełnienia tego drugiego używany jest System Informacji Oświatowej. |
| 300+ | zamieszkuje z dzieckiem na terytorium Polski oraz jeżeli dziecko, na które ubiega się o świadczenie dobry start lub otrzymuje świadczenie dobry start uczy się w szkole, o której mowa w przepisach wydanych na podstawie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, należącej do polskiego systemu oświaty |
Pobyt obywatela Ukrainy uznaje się za legalny (do określonej daty - aktualnie do 30 września 2025 r.), jeżeli obywatel ten:
- przybył na terytorium Polski z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa w okresie od dnia 24 lutego 2022 r.,
- przybył we wskazanym okresie na terytorium Polski legalnie,
- deklaruje zamiar pozostania na terytorium Polski.
Za legalny uznaje się także pobyt dziecka urodzonego na terytorium Polski przez matkę, która jest osobą określoną powyżej, w okresie dotyczącym matki, o ile dziecko to nie jest obywatelem polskim ani obywatelem innego niż Polska państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Jeżeli obywatel Ukrainy posiadający Kartę Polaka opuścił Ukrainę w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., a następnie przybył legalnie na terytorium Polski do dnia określonego w rozporządzeniu Rady Ministrów (aktualnie do 30 września 2025 r.), i deklaruje zamiar pozostania na terytorium Polski, jego pobyt na tym terytorium uznaje się za legalny do dnia 30 września 2025 r., a do członków jego najbliższej rodziny przepisy ustawy stosuje się odpowiednio.
Wyjazd obywatela Ukrainy z terytorium Polski na okres powyżej 30 dni pozbawia go uprawnienia do uznania jego pobytu w Polsce za legalny.
Sądy: Uprawnienie Ukraińców do 800+ zależy do faktycznej legalności pobytu, a nie od dokonania odpowiedniej adnotacji w rejestrze Straży Granicznej
Komendant Główny Straży Granicznej prowadzi w systemie teleinformatycznym Straży Granicznej rejestr obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium Ukrainy oraz którzy złożyli wniosek o nadanie im numeru PESEL. Jednocześnie Komendant Główny Straży Granicznej udostępnia Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, ustalającemu prawo do świadczeń 800+ i 300+ informację o:
- dacie końcowej okresu pobytu na terytorium Polski uznawanego za legalny oraz o datach wjazdów i wyjazdów z terytorium Polski,
- ewentualnej utracie uprawnienia do uznania pobytu w Polsce za legalny na skutek wyjazdu z terytorium Polski na okres powyżej 30 dni,
- posiadaniu nieprzerwanie, przez okres nie krótszy niż 365 dni, uprawnienia do uznania pobytu w Polsce za legalny.
Właśnie na kanwie udostępniania określonych danych Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych z systemu teleinformatycznego Straży Granicznej oraz rejestru PESEL (status cudzoziemca - UKR) doszło do stwierdzenia przez ZUS braku legalności pobytu w Polsce określonych obywateli Ukrainy i wstrzymania z tego tytułu wypłaty na ich rzecz świadczenia wychowawczego 800+. Sprawy te znalazły swój finał w Wojewódzkich Sądach Administracyjnych, które uchyliły decyzje ZUS (np. wyrok WSA we Wrocławiu z 12.03.2024 r., IV SA/Wr 316/23; wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 18.07.2024 r., IV SA/Wr 8/24; wyrok WSA w Kielcach z 08.08.2024 r., II SA/Ke 257/24; wyrok WSA w Gdańsku z 04.09.2024 r., II SA/Gd 304/24; wyrok WSA w Krakowie z 10.09.2024 r., III SA/Kr 974/24; wyrok WSA w Gliwicach z 10.09.2024 r., II SA/Gl 480/24).
Sądy stanęły na stanowisku, iż sprawdzenie danych w rejestrach może nie być wystarczające i w razie wątpliwości ZUS ma obowiązek prowadzić postępowanie wyjaśniające na podstawie Kodeksu postępowania administracyjnego. Takimi uzasadnionymi wątpliwościami, jakie powinien powziąć organ, jest sytuacja, w której obywatel Ukrainy w sposób aktywny usiłuje udowodnić swój legalny pobyt, nawet gdy dane z rejestrów publicznych nie w pełni to potwierdzają. W systemie teleinformatycznym mogą bowiem wystąpić błędy wynikające w szczególności z opóźnienia synchronizacji danych w obu rejestrach (Straży Granicznej i PESEL).
Obowiązujące przepisy uzależniają przyznanie świadczenia od legalności pobytu, a nie od dokonania odpowiedniej adnotacji w rejestrze. Zdaniem Sądów niewątpliwie rejestr Straży Granicznej stanowi dowód legalnego pobytu w Polsce, jednakże nie może prowadzić do uznania, że jest to wyłączny dopuszczalny dowód w tym zakresie - w szczególności, gdy potwierdzeniem pobytu w Polsce może być także rejestr PESEL. Na początku roku 2023 r. ustawodawca wprowadził nowelizację ustawy z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy (...) stanowiąc, iż ZUS jest zobowiązany do weryfikacji dalszego prawa do świadczenia, w szczególności na podstawie danych dostępnych z rejestrów publicznych, w tym z rejestru Komendanta Głównego Straży Granicznej i z rejestru PESEL. Przepis ten z jednej strony wskazuje, iż dane widniejące w rejestrach publicznych mają być głównym, ale nie jedynym dowodem czynionych ustaleń, a z drugiej strony - wyraźnie wskazuje na istotność danych z rejestru PESEL (obok danych z rejestru Straży Granicznej).
Postępowanie wyjaśniające przed ZUS
ZUS ma prawo do wezwania obywatela Ukrainy przebywającego na terytorium Polski, którego pobyt jest uznawany za legalny, ubiegającego się lub otrzymującego świadczenie wychowawcze, do osobistego stawiennictwa we wskazanej w wezwaniu jednostce organizacyjnej w terminie 3 dni roboczych w celu złożenia wyjaśnień niezbędnych do prawidłowego ustalenia i realizacji świadczeń. Niestawienie się we wskazanej jednostce we wskazanym czasie skutkuje pozostawieniem bez rozpatrzenia wniosku o ustalenie prawa do świadczenia bądź wstrzymaniem dalszego wypłacania świadczenia już pobieranego. Spóźnienie się i stawienie się w późniejszym terminie powoduje wypłacenie świadczenia od miesiąca następującego po miesiącu, w którym obywatel Ukrainy stawił się we wskazanej jednostce organizacyjnej (o ile spełnia warunki uprawniające do świadczenia). Wyjazd rodzica lub dziecka z terytorium Polski skutkuje automatycznie wstrzymaniem wypłaty świadczenia wychowawczego, ale ponowny wjazd na terytorium Polski powoduje wypłatę świadczenia od miesiąca, w którym wstrzymano wypłatę (o ile są spełnione warunki uprawniające do świadczenia).
Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U.2024.167).