Szczegóły dotyczące przeprowadzenia tejże procedury szczegółowo uregulowane zostały w ustawie z dnia 31 stycznia 1959 roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. 2011, Nr 118, poz. 687 ze zm.) zwanej w dalszej części artykułu „ustawą” oraz w aktach wykonawczych – Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 roku w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz. U. 2001, Nr 153, poz. 1783), wraz z rozporządzeniami zmieniającymi z dnia: 21 grudnia 2006 roku (Dz. U. 2007, Nr 1, poz. 10) oraz z dnia 23 marca 2011 roku (Dz. U. 2011, Nr 75, poz. 405).
Zobacz także: Transport zwłok z zagranicy
Zgodnie z art. 1 ustawy, zakładanie i rozszerzanie cmentarzy komunalnych należy do zadań własnych gminy, natomiast o założeniu lub rozszerzeniu cmentarza wyznaniowego decydują władze kościelne. Podstawowy okres pochówku to 20 lat, przed jego upływem, grób nie może zostać wykorzystany do ponownego chowania. Kiedy nastąpi przekroczenie wspomnianego okresu, grób może zostać przeznaczony do chowania chyba, że jakakolwiek osoba zgłosi zastrzeżenie i wniesie ustaloną opłatę przewidzianą za pochowanie zwłok, przedłużając okres pochówku o kolejne 20 lat (art. 7). Co ciekawe, ustawodawca w literalnym brzemieniu art. 7 ust.1 przewidział, iż do zapłaty i co za tym idzie, przedłużenia okresu uniemożliwiającego pochowanie w tym samym miejscu kolejnych zwłok, uprawniona jest „jakakolwiek osoba”, nie wspomniano, że jest to ściśle określony krąg osób, w związku z tym, wysunąć można przypuszczenie, że nawet niespokrewniona ze zmarłym osoba wyraża wolę przedłużenia okresu jej spoczywania w danym miejscu i uiszcza odpowiednią opłatę. Ustawodawca nie przewidział dopuszczalnej liczby takich przedłużeń, a więc nie ma prawnych przeszkód dokonania kolejnych zastrzeżeń przeciwko przeznaczeniu grobu do ponownego chowania, opatrzonych wniesieniem stosownych opłat.
W praktyce, aby móc dokonać ekshumacji zwłok (szczątków) i przenieść je na inne miejsce pochówku należy:
- Ustalić krąg osób uprawnionych do wystąpienia z wnioskiem o ekshumację.
- Uzyskać zgodę zarządcy cmentarza, na którym spoczywają obecnie zwłoki (szczątki) na ich przeniesienie.
- Uzyskać zgodę zarządcy cmentarza, na który zwłoki (szczątki) mają zostać przeniesione na ich przyjęcie.
- Opłacić miejsce „nowego” pochówku.
- Uzyskać zaświadczenie uprawnionego zakładu o przewiezieniu zwłok „szczątków” z dotychczasowego na nowe miejsce pochówku.
- Wystąpić do powiatowego inspektora sanitarnego właściwego ze względu, na aktualne miejsce spoczynku osoby zmarłej w wnioskiem o wydanie zgody na ekshumację dołączając: wykaz osób uprawnionych do ekshumacji wraz ich zgodą na dokonanie ekshumacji, oświadczenie wnioskodawcy o braku wiedzy o sprzeciwach osób uprawnionych czy toczących się w tej sprawie postępowaniach sądowych oraz dołączając dokumenty wymienione w punktach 2-5. Powiatowy inspektor sanitarny, po zapoznaniu się z dostarczoną dokumentacją, jeśli uzna, że jest ona kompletna, w ciągu miesiąca wydaje decyzje w przedmiocie udzielenia zgody na dokonanie ekshumacji.
Zobacz także: Kto i jak może założyć cmentarz?
Na mocy art. 10 prawo do pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa, pozostała rodzina osoby zmarłej (ten sam krąg osób uprawniony jest do wystąpienia z wnioskiem o ekshumację zwłok albo szczątków ludzkich), a mianowicie:
- Pozostały małżonek (ka);
- Krewni zstępni; czyli potomkowie w linii prostej, na przykład dzieci, wnuki, prawnuki itd.
- Krewni wstępni; czyli przodkowie w linii prostej, na przykład rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd.
- Krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa; obliczanie pokrewieństwa w linii bocznej odbywa się zgodnie z komputacją rzymską (pomijany zostaje wspólny przodek, a liczone są urodzenia dzielące poszczególne osoby) dla których pokrewieństwo jest ustalane.
- Powinowaci w linii prostej do 1 stopnia, czyli połączenie stosunkiem prawno-cywilnym danej osoby z krewnymi jej małżonka, nie zachodzą tutaj „więzy krwi”.
Jeżeli żadna z wymienionych osób nie pochowa zwłok ani nie zostaną one przekazane na cele naukowe, obowiązek ten przechodzi na gminę właściwą ze względu na miejsce zgonu.
Warto zwrócić uwagę na literalne brzmienie punktu pierwszego „pozostały małżonek”, jak postrzegać zatem sytuację, w której małżeństwo zostało rozwiązane przez rozwód albo strony nigdy nie były małżeństwem…? Dokonując interpretacji wspomnianego zapisu, uznać należy, że prawo do pochówku (czy ekshumacji) przysługuje jedynie małżonkowi, zatem związki nieformalne (konkubinaty) albo pary rozwiedzione pozbawione są przymiotu decydowania o miejscu pochówku zmarłego. Pod rozwagę poddać należy również, czy katalog zawiera krąg osób równouprawnionych do pochówku / ekshumacji, czy też, osoby te wymienione zostały według kolejności pierwszeństwa, to znaczy, że na przykład zstępni mogą decydować dopiero wówczas, gdy decyzji nie podjął małżonek…? Ciekawą sytuację poruszył wyrok Sądu Najwyższego z dnia 03 grudnia 2010r. I CSK 66/10 (LEX 738085) stwierdzający, że prawo do grobu ziemnego, w razie braku zastrzeżenia po upływie 20 letniego terminu wygasa dopiero wówczas, gdy zarząd cmentarza użył przedmiotowego miejsca do ponownego pochowania w nim zwłok, czyli oddał to miejsce innemu podmiotowi, nieposiadającemu wcześniej prawa do grobu w tym miejscu, celem pochowania w nim zwłok „obcego” zmarłego. Orzecznictwo wojewódzkich sądów administracyjnych zajmuje stanowisko, iż przytoczony wyżej krąg osób uprawnionych do pochowania czy ekshumacji zwłok (szczątków) wymienia poszczególne osoby w sposób równouprawniony, a więc do dokonania pochówku czy ekshumacji konieczna jest wspólna zgoda wszystkich uprawnionych osób (por. wyrok z 05.08.2010r. VII SA/Wa 1423/09, wyrok z 28.04.2010r. II SA/Ol 79/10), a w razie braku takiej zgody, niezbędnym jest przeprowadzenie postępowania przed powszechnym sądem cywilnym. Nieco odmienne stanowisko zaprezentowane zostało w orzeczeniu wsa w Olsztynie (wyrok z 30.03.2010r. II SA/Ol 70/10) uznające, iż równość zachodzi w ramach poszczególnych grup osób uprawnionych, na przykład w ramach kategorii „krewni zstępni” takie samo prawo do decydowania o miejscu pochówku przysługuje zarówno dzieciom, jak również wnukom, prawnukom etc. Natomiast zamierzeniem ustawodawcy, który stworzył pięć grup uprawnionych podmiotów, było wprowadzenie pomiędzy nimi pierwszeństwa, a zatem o kwestiach związanych z pochówkiem czy ekshumacją w pierwszej kolejności rozstrzygnąć ma pozostały małżonek, a dopiero później uprawnienie to przechodzi kolejno na krewnych wstępnych, zstępnych, bocznych do 4 stopnia pokrewieństwa i na końcu, na powinowatych w linii prostej do 1 stopnia. Na poparcie zajętego stanowiska, przywołany został wyrok SN z dnia 25 września 1972r. (II CR 353/72, LEX nr 1519). W omawianym wyroku wsa z dnia 30 marca 2010r., sąd wyraźnie zaznaczył, że ustawodawca nie „ustalił pierwszeństwa w ramach wymienionych grup”, wysunąć można zatem tezę, iż w ramach danej grupy zachodzi równość podmiotów, natomiast poszczególne grupy osób uprawnionych ułożone są według kolejności pierwszeństwa decydowania o pochówku czy ekshumacji zmarłego. Zwrócono także uwagę, iż powiatowy inspektor sanitarny przed podjęciem decyzji zezwalającej na przeniesienie zwłok (szczątków) rozważyć powinien także kto, i w jakim stopniu zajmował się bieżącą opieką nad grobem, regulował wszelkie opłaty związane z miejscem pochówku, a więc wykazywał faktyczne zainteresowanie losem osoby zmarłej. Jako argument przemawiający za ekshumacją, uznać należy chęć umieszczenia szczątków bliskich w jednym miejscu (na jednym cmentarzu, czy w jednej miejscowości). Niejednokrotnie koleje ludzkiego losu powodują zmianę miejsca zamieszkania osób najbliższych zmarłemu, co w połączeniu z coraz starszym wiekiem znacząco utrudnia, a z czasem wręcz uniemożliwia należyte okazywanie kultu osobie zmarłej poprzez dbałość o grób, odwiedzanie cmentarza odbierając niejako prawo do poszanowania miejsca pochówku czy podtrzymywania rodzinnych więzi. Kiedy więc, członkowie rodziny zmieniają miejsce stałego zamieszkania, powinni mieć, według kolejności wymienionej przez ustawodawcę, prawo do podjęcia decyzji o przeniesieniu szczątków bliskiego na wskazany przez nich cmentarz. Także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 1982r. (IV CR 171/82, OSNC 1983/1/12) zauważa, że podjęcie decyzji związanych z pochówkiem należy do osób wymienionych w art. 10 ustawy, z zachowaniem kolejności tam zaprezentowanej. Interesującym jest również wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 1975 roku (II CR 193/75, OSP 1977/1/5), w którym przedstawiony został pogląd głoszący, że w przypadku sporu między najbliższymi członkami rodziny co do miejsca pochowania oraz sposobu roztoczenia opieki nad grobem, sąd rozstrzygając ów spór powinien mieć na względzie nie tylko przepisy ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, lecz przede wszystkim przepisy prawa cywilnego; sąd może uznać, że chociaż art. 10 ustawy wymienia w pierwszej kolejności jako osobę uprawnioną do pochowania zmarłego pozostałego przy życiu małżonka, to gdy okoliczności sprawy czyli np. napięte lub wręcz wrogie wzajemne stosunki pomiędzy małżonkami oraz ostatnia wola zmarłego mogą przemawiać za przyznaniem ochrony na mocy art. 23 i 24 kc innym członkom rodziny osoby zmarłej.
Tak szczegółowe omówienie kwestii związanych z decydowaniem o pochówku czy ekshumacji zwłok (szczątek) osoby zmarłej uzasadnione jest występowaniem powszechnym sporów interpretacyjnych art. 10 ustawy. Należy więc wyraźnie podkreślić, że cytowany art. 10 wymienia krąg osób według zasad pierwszeństwa, zatem osoby wykazane w grupie pierwszej mają pierwszeństwo w decydowaniu o losie zmarłego przed osobami z grupy drugiej i pozostałych, podobnie osoby z drugiej grupy mają pierwszeństwo przed osobami z grupy trzeciej czy czwartej. Dopiero w przypadku braku osób z wyższej grupy, albo w przypadku, gdy osoba uprawniona nie wykonuje albo nie może wykonać przysługujących jej praw, do decydowania dopuszczone zostają osoby z dalszych grup (porównaj z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 25 września 1972r. II CR 353/72, OSNC 1973/6/109). Natomiast w obrębie jednej grupy, między poszczególnymi osobami występuje równość, tj. dzieci mają takie samo prawo do decydowania o pochówku czy ekshumacji jak wnuki czy prawnuki. Taka wykładnia zdaje się najlepiej oddawać wolę ustawodawcy, którego zamierzeniem było pozostawienie prawa do decydowania osobom najbliższym zmarłemu, a dopiero w ich braku, dopuszcza osoby z dalszego otoczenia.
Obecnie, niektórzy powiatowi inspektorzy sanitarni dokonują, zdaniem autora, zbytniego rozszerzenia przysługujących im kompetencji. Wszak, rolą inspektora powinno być jedynie rozstrzygnięcie sprawy (wydanie zgody na dokonanie ekshumacji zwłok albo szczątków) wyłącznie w kontekście sanitarno-porządkowym (patrz wyrok wsa z dnia 26 września 2013r. III SA/Lu 307/13, LEX 1465732), jeśli więc dokonanie ekshumacji, przewóz zwłok albo szczątek i dokonanie ich ponownego pochówku przeprowadzone zostaną z zachowaniem panujących w tym zakresie przepisów sanitarnych, organ nie powinien badać zasadności złożenia wniosku, motywów stron czy prowadzić postępowania dowodowego prowadzącego do ustalenia wszystkich żyjących osób wymienionych jako uprawnione do decydowania o ekshumacji (chodzi o sytuacje, gdy istnieją osoby wskazane w wyższej grupie, a organ zmierza do ustalenia osób z dalszych grup, które pozbawione są przecież przymiotu pierwszeństwa), opierając się na oświadczeniach wnioskodawcy, przez które bierze na siebie odpowiedzialność za składane informacje.
Zobacz także: W jaki sposób można pochować zwłoki?