Znęcanie, poniżanie, dokuczanie innej osobie jest czymś nagannym moralnie. Pokrzywdzony nie zawsze jest w stanie łatwo się temu przeciwstawić. Może bowiem pozostawać w stosunku zależności od sprawcy albo bliskim związku rodzinnym. Jaka odpowiedzialność karna grozi za czyny znęcania się?
- Pojęcie znęcania się
- Pokrzywdzony
- Typy kwalifikowane czynu
- Targnięcie się przez pokrzywdzonego na własne życie
- Podsumowanie
Pojęcie znęcania się
Znęcanie się jest jednym z czynów zabronionych, unormowanym w Kodeksie karnym. Zostało ono uregulowane w przepisie art. 207 Kodeksu karnego, zgodnie z którym:
§ 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Regulacja ta przewiduje więc dość surową karę, ponieważ jest to pozbawienie wolności nawet do 5 lat. W zależności od szczegółów danej sprawy dotyczących czynu, jak również osoby sprawcy ustala się dokładny wymiar kary między 3 miesiącami a 5 latami.
Pojęcie znęcania się zostało wytłumaczone w orzecznictwie sądowym. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 8 marca 2012 roku (sygn. II Aka 388/11) znęcanie jest to „działanie albo zaniechanie polegające na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub dotkliwych cierpień moralnych, powtarzającym się albo jednorazowym, lecz intensywnym i rozciągniętym w czasie”.
Tak zatem przestępstwo to może być popełnione wyłącznie umyślnie, w zamiarze bezpośrednim. Może polegać na działaniu albo na zaniechaniu czegoś, na przykład wykonania jakiegoś obowiązku.
Znęcanie się, o którym mowa w prawie karnym jest intensywne i rozciągnięte w czasie. Nie może to być więc zachowanie chwilowe, bardzo krótkie. Natomiast nie musi ono się powtarzać. Odpowiedzialność karna zaistnieje także w przypadku jednorazowego zachowania, jeżeli będzie ono intensywne oraz rozciągnięte w czasie. Do zaistnienia omawianego przestępstwa nie jest wymagane wystąpienie jakichkolwiek skutków.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu z dnia 8 kwietnia 2019 roku, sygn. VI K 130/17:
„Termin „znęca się” należy interpretować w dużym stopniu obiektywnie, tzn. dla przyjęcia lub odrzucenia wystąpienia tego znamienia nie jest wystarczające samo odczucie pokrzywdzonego, a miarodajne jest jedynie hipotetyczne odczucie wzorcowego obywatela, czyli człowieka o właściwym stopniu socjalizacji i wrażliwego na krzywdę drugiej osoby.”
Zgodnie z powyższym, nie każde zachowanie, na przykład jakaś wypowiedź, komentarz będą mogły być uznane za znęcanie się. Dotyczy to bowiem tylko takich działań, zaniechań, które zgodnie z normami obyczajowymi, moralnymi, społecznymi są (zdaniem wielu ludzi) naganne i mogące wywoływać ból fizyczny albo dotkliwe cierpienia moralne. Subiektywnie wyolbrzymione przez daną osobę interpretacje zachowań innego człowieka nie będą więc skutkować odpowiedzialnością karną z art. 207 k.k. nawet jeśli wywołują u niej negatywne przeżycia emocjonalne.
Pokrzywdzony
Czyn zabroniony z art. 207 Kodeksu karnego może być wyrządzony osobie najbliższej albo osobie pozostającej w stosunku zależności od sprawcy. Zgodnie z przepisem art. 115 § 11 k.k. „osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.”
Stosunek zależności od sprawcy może wynikać z różnych tytułów. Według postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2016 roku (sygn. III KK 262/15):
Stosunek tego rodzaju może istnieć z mocy prawa (np. w razie ustanowienia opieki lub umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej) albo na podstawie umowy (np. między pracodawcą a pracownikiem, najemcą lokalu a wynajmującym itp.). Może także wynikać z sytuacji faktycznej, stwarzającej dla sprawcy sposobność znęcania się przy wykorzystaniu nad ofiarą przewagi, jaką mu daje łącząca ich więź materialna, osobista lub uczuciowa.”
Tak zatem źródłem tego stosunku zależności może być między innymi:
- umowa najmu,
- umowa o pracę,
- umowa zlecenie;
- prawomocne orzeczenie sądu o ubezwłasnowolnieniu i ustanowieniu opieki.
Przykłady zachowań, które mogą być uznane za czyn znęcania się:
- wyszydzanie, wyśmiewanie pracownika przez pracodawcę;
- zniewagi, poniżanie najemcy przez wynajmującego;
- grożenie, zastraszanie, poniżanie osoby ubezwłasnowolnionej przez opiekuna;
- odbieranie osobie starszej emerytury przez jej dorosłe, samodzielne dziecko, które z nią wspólnie zamieszkuje;
- bezzasadne, częste włączanie światła w porze nocnej osobie najbliższej;
- hałasowanie w domu żonie i dzieciom;
- częste, nieuzasadnione wybudzanie ze snu osoby najbliższej np. męża;
- częste otwieranie okien w pokoju dziecka zimą i umyślne narażanie go na wychłodzenie;
- wykrzykiwanie przez przełożonego pod drzwiami pokoju pracownika gróźb np. „zniszczę cię”.
We wskazanych powyżej przykładach stosunek zależności jest związany z obawą utraty pracy, środków do życia, mieszkania, pomocy niezbędnej do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, rozłąki, zerwania współżycia.
Zachowania sprawcy znęcania mogą swoim zakresem wyczerpywać znamiona innych przestępstw jak na przykład groźby bezprawnej, zniewagi. W przypadku przestępstwa zniewagi te zachowania charakteryzują się także: intensywnością, rozciągnięciem w czasie, systematycznością.
Typy kwalifikowane czynu
W omawianym przepisie art. 207 Kodeksu karnego zawarte są także unormowania dotyczące typów kwalifikowanych czynu. Dotyczą one takich zachowań znęcania, które są szczególnie naganne, rażąco złe. Z tego właśnie powodu są one zagrożone bardziej surowymi karami. Zgodnie z art. 207 § 1a k.k.:
Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Taką osobą nieporadną może być więc na przykład człowiek cierpiący na chorobę psychiczną albo osoba sparaliżowana na skutek udaru. Nieporadność może wynikać z samego tylko wieku. Na skutek procesu starzenia się organizmu osłabiają się bowiem siły fizyczne, nierzadko także umysłowe. Tak zatem 100-latek, który z trudem się porusza także może być uznany za taką osobę nieporadną.
Według § 2 omawianego przepisu jeżeli czyn znęcania się jest połączony ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa to sprawca podlega karze pozbawienia wolności nawet do 10 lat. Dotyczy to szczególnie drastycznych przypadków.
Targnięcie się przez pokrzywdzonego na własne życie
Natomiast zgodnie z § 3 art. 207 k.k. jeżeli skutkiem przestępstwa znęcania się jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie to sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 15 lat. Należy podkreślić, że targnięcie się na życie czasami może być wynikiem zupełnie innych przyczyn niż dokonane znęcanie się. W takiej sytuacji typ kwalifikowany z § 3 nie będzie mieć zastosowania.
W tym miejscu warto przytoczyć także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2007 roku (IV KK 274/07), według którego:
„Uwzględniając naukę o obiektywnym przypisaniu, która znalazła już akceptację judykatury, trzeba powiedzieć, że w konkretnym przypadku należy stwierdzić, czy skutek w postaci targnięcia się na własne życie przez pokrzywdzonego sprawca mógł co najmniej przewidzieć.”
W świetle powyższego należy wskazać, że w zależności między innymi od: osoby pokrzywdzonego oraz jego sytuacji życiowej, formy znęcania się, otoczenia, okoliczności czynu zależeć będzie to czy targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie w wyniku tego konkretnego czynu było prawdopodobne (czy było przynajmniej możliwe do przewidzenia przez sprawcę). Tak zatem nie w każdej sprawie, w której popełniono czyn znęcania się i zaszła okoliczność w postaci targnięcia się pokrzywdzonego na własne życie, będzie uzasadnione zastosowanie § 3 art. 207 k.k.
Mając na uwadze powyższe możemy mieć do czynienia z dwiema sytuacjami:
1) gdy dopuszczono się znęcania, ale pokrzywdzony targnął się na własne życie z zupełnie innej przyczyny (znęcanie nie miało na to wpływu, więc nie ma typu kwalifikowanego z art. 207 § 3 k.k.);
2) gdy dopuszczono się znęcania, które tylko częściowo przyczyniło się do targnięcia się na własne życie przez pokrzywdzonego (tutaj od tego czy sprawca mógł przynajmniej przewidzieć możliwość targnięcia się na życie, będzie zależeć zastosowanie typu kwalifikowanego z art. 207 § 3 k.k.).
Podsumowanie
Czyn zabroniony znęcania się jest zagrożony dość surową karą. Ustawodawca traktuje te zachowania jako bardzo naganne, o czym może świadczyć zagrożenie karą pozbawienia wolności. Czyn ten może być popełniony względem osoby najbliższej lub pozostającej w stosunku zależności (stałym bądź przemijającym) od sprawcy.
Zachowanie znęcania się może być popełnione wyłącznie umyślnie. Może polegać na działaniu lub zaniechaniu.
Przestępstwo z art. 207 Kodeksu karnego należy udowodnić. Można to zrobić za pomocą wielu różnych środków dowodowych na przykład zeznań świadków, nagrań dyktafonem, kamerą, telefonem komórkowym, wiadomości e-mail, sms, dokumentacji medycznej.
Autor: Radca prawny dr Kamil Lorek
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (j. t. Dz. U. z 2024 r., poz. 17; ost. zm. Dz. U. z 2024 r., poz. 1907)
Orzecznictwo:
1. Wyrok Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu z dnia 08 kwietnia 2019 roku, sygn. VI K 130/17;
2. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 8 marca 2012 roku, sygn. II Aka 388/11;
3. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2016 roku, sygn. III KK 262/15;
4. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2007 roku, sygn. IV KK 274/07.