Pojęcia odszkodowania i szkody najczęściej kojarzą się z takimi osobami jak sprawca oraz pokrzywdzony. Niemniej jednak przy wyrządzeniu szkody mogą pojawić się jeszcze inni ludzie. Mogą nimi być także i ci, którzy na mocy przepisów prawa cywilnego są obowiązani do naprawienia szkody.
Odpowiedzialność za delikt
Przepisy prawa cywilnego przewidują reżim odpowiedzialności prawnej. Można ją podzielić między innymi na:
- deliktową (z czynów niedozwolonych)
- kontraktową (z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy).
Rozwijając tematykę cywilnoprawnej odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, należy zaznaczyć, iż może ją ponosić nie tylko jej sprawca. W tym miejscu warto przytoczyć przepis art. 422 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym:
„Za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz także ten, kto inną osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody.”
W powyższym przepisie jest mowa o trzech osobach, czyli o:
- pomocniku,
- podżegaczu,
- korzystającym.
Warto nadmienić, iż na podstawie art. 422 k.c. w związku z art. 441 § 1 k.c. istnieje możliwość dochodzenia solidarnej odpowiedzialności różnych osób odpowiedzialnych za szkodę w jednym pozwie, co skutkuje też koniecznością uiszczenia tylko jednej opłaty.
Pomocnik
Pomoc w wyrządzeniu szkody oznacza, najprościej to ujmując, ułatwienie albo umożliwienie sprawcy popełnienia czynu, który skutkował wyrządzeniem tejże szkody.
Może to więc polegać na przykład na:
- dostarczeniu narzędzi (np. kamieni rzucanych w okno);
- zapewnieniu środków transportu (np. samochodu);
- zaniechaniu obowiązku weryfikacji legalności działań przedsiębiorcy;
- udzielenie informacji.
Warto jednak w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2007 roku (III CSK 338/06), w myśl którego:
„Artykuł 422 kc nie obejmuje osoby, która pomogła w ukryciu szkody już wyrządzonej przez sprawcę, chyba że osoba ta jeszcze przed wyrządzeniem szkody zapewniła sprawcę o gotowości udzielenia pomocy do jej ukrycia lub świadomie skorzystała z tej szkody.”
Przypisanie odpowiedzialności z tytułu pomocnictwa może mieć miejsce tylko wówczas, gdy taka osoba miała świadomość tego, że pomaga sprawcy w popełnieniu czynu wyrządzającego szkodę. Może ona polegać na zamiarze bezpośrednim (gdy jest świadoma i tego chce), ale wystarczy nawet zamiar ewentualny (gdy przewiduje tylko możliwość i zgadza się na to). Pomocnik wcale nie musi mieć jakiejkolwiek korzyści z popełnionego czynu.
Z orzecznictwa sądowego wynika, że pomocnik, o którym mowa w art. 422 k.c. odpowiada za całość szkody nawet wtedy, gdy nie wiedział o tym, że wyrządzona szkoda będzie mieć dużo większe rozmiary niż przypuszczał i nigdy nie pomógłby sprawcy, jeżeli byłby świadomy tego jak duża szkoda zostanie spowodowana. Wynika to między innymi z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1972 roku oraz wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2011 roku (I CSK 559/10).
Podżegacz
Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do tego, żeby dopuściła się deliktu (czynu niedozwolonego). Rozumienie tego pojęcia na gruncie prawa cywilnego wzoruje się na prawie karnym, gdzie funkcjonuje pojęcie „podżegania”. Może ono być popełnione tylko umyślnie, w zamiarze bezpośrednim (gdy osoba chce tego dokonać). Ważne jest tutaj doprowadzenie namawianej osoby do powzięcia przez nią decyzji o popełnieniu czynu wyrządzającego szkodę.
Przykładowo może to być sugestia, propozycja, ale też na przykład porada, gesty, mimika.
Korzystający
W omawianym przepisie art. 422 k.c. jest mowa także o korzystającym z wyrządzonej szkody. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1979 roku (II CR 360/79): „Korzyść uzyskaną przez pasera wyznacza wartość przyjętego przez niego mienia pochodzącego z przestępstwa, nie zaś zysku jaki otrzymał sprzedając później to mienie.”
Prawodawca wprost w tej regulacji przewidział, iż odpowiedzialność odszkodowawcza obejmuje tylko tego, kto „świadomie” skorzystał, a więc tylko przypadki umyślnego działania.
W tym miejscu warto przytoczyć uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 grudnia 2017 roku (III CZP 89/17), w myśl której:
„Świadomie korzysta z wyrządzonej drugiemu szkody (art. 422 kc) ten, kto wie, że odnosi korzyść z cudzego czynu niedozwolonego.”
Należy nadmienić, iż korzystający nie odpowiada z tytułu art. 422 k.c. (brak odpowiedzialności odszkodowawczej) nawet w przypadku prawomocnego skazania przez sąd karny za paserstwo z winy nieumyślnej.
Podsumowanie
Wyrządzenie szkody skutkuje odpowiedzialnością odszkodowawczą na gruncie prawa cywilnego. Obejmuje ona nie tylko sprawcę, ale również takie osoby jak pomocnik, podżegacz, korzystający. Oni wszyscy mogą zostać solidarnie pozwani przed sądem.
Warto dodać, iż na gruncie prawa karnego istnieją unormowania, na podstawie których odpowiedzialność karną ponoszą także: pomocnik, podżegacz, paser. Odpowiedzialność karna i cywilnoprawna wynikają z dwóch różnych, odrębnych dziedzin prawa. Niemniej jednak orzecznictwo, doktryna prawnicza w zakresie nieunormowanym prawem cywilnym nierzadko odnosi się do prawnokarnych regulacji odnośnie pomocnictwa, podżegania, paserstwa. Ponadto, niekiedy taka osoba może odpowiadać zarówno w postępowaniu karnym z tytułu popełnienia czynu zabronionego przewidzianego w prawie karnym, jak również w postępowaniu cywilnym z tytułu wyrządzonej szkody.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (j. t. Dz. U. z 2025 r., poz. 1071)