Prawodawca podzielił kary m. in. wg sposobu ich nałożenia, i tu wyróżniamy dwa ich rodzaje. Pierwszy rodzaj jest powszechnie znany, a mianowicie chodzi o kary, które nałożone zostają przez kompetentną władzę kościelną. Drugi rodzaj, nieznany w prawodawstwie cywilnym, to kary zaciągane mocą samego prawa, innymi słowy, zostają zaciągnięte z chwilą popełnienia jakiegoś przestępstwa, bez konieczności nałożenia ich przez władzę (kan. 1314 KPK).
Zobacz też: Kościelne stwierdzenie nieważności małżeństwa
Przykłady kar z mocy samego prawa
Wśród kar poprawczych wyróżniamy: znaną ekskomunikę, rzadziej znany interdykt oraz suspensę (ten ostatni rodzaj dotyczy wyłącznie osób duchownych) (kan. 1312 §1 pkt. 1 KPK). Naturalnie, aby zaciągnąć z wyszczególnionych sankcji karnych muszą być spełnione odpowiednie przesłanki. Najkrócej można oddać je słowami, iż ekskomunika dotyczy przestępstw najcięższych gatunkowo, skutki są o wiele bardziej dotkliwe, interdykt już nie. Oczywiście obie (pomijamy swoich rozważaniach suspensę) mogą być zaciągnięte czy też nałożone podwójnie, innymi słowy, nie zawsze jest tak, iż ekskomunikę zaciąga się mocą samego prawa, zaś interdykt zostaje wyłącznie nałożony.
Jednym z przestępstw, za które grozi ekskomunika zaciągnięta mocą samego prawa jest przestępstwo apostazji, herezji oraz schizmy (kan. 1364 §1 KPK: Odstępca od wiary, heretyk lub schizmatyk podlega ekskomunice wiążącej mocą samego prawa. W ramach kolejnego przykładu warto też posłużyć się tym w postaci nie zachowania tajemnicy spowiedzi św., za co Prawodawca przypisuje także ekskomunikę latae sententiae (kan. 1388 §1 KPK: Spowiednik, który narusza bezpośrednio tajemnicą sakramentalną, podlega ekskomunice wiążącej mocą samego prawa, zastrzeżonej Stolicy Apostolskiej. Kolejnym z przestępstw zaciągniętych mocą samego prawa jest aborcja, za nią Prawodawca przypisuje również ekskomunikę. Zaciąga ją nie tylko kobieta wyrażająca zgodę na zabieg, ale także wszyscy, bez których dokonanie tegoż nie miałoby miejsca (kan. 1398 KPK: Kto powoduje przerwanie ciąży, po zaistnieniu skutku, podlega ekskomunice wiążącej mocą samego prawa). Z kolei m. in. rodzice, którzy oddają dzieci do chrztu lub na wychowanie w religii niekatolickiej, powinni być ukarani cenzurą lub inną sprawiedliwą karą (kan. 1366 KPK). Warto w tym momencie nawiązać do przeszkody różnej wiary czy instytucji małżeństwa mieszanego. Gdy dochodzi do zawarcia związku małżeńskiego z osobą nieochrzczoną bądź przynależącą do Kościoła czy wspólnoty kościelnej nie posiadającej pełnej więzi z kościołem katolickim, wówczas strona katolicka składa przyrzeczenie, iż uczyni wszystko, co w jej mocy, aby zagwarantować katolickie wychowanie potomstwa (kan. 1086 §2 KPK; kan. 1125 pkt. 1 KPK), nie zaciąga zatem ona żadnej kary, gdy wychowanie odbędzie się niezgodnie z jej przyrzeczeniem, ale bez udziału jej woli.
Śledząc KPK można również zauważyć, iż da się wyszczególnić te przestępstwa, co do których w Kodeksie Prawa Kanonicznego brak jest prawnych regulacji (np. pedofilia), nie oznacza to o jakiejś luce prawnej, bowiem tak katolicy świeccy, jak i duchowni podlegają nie tylko prawu kanonicznemu, ale i karnemu. To tylko potwierdza swoistą elastyczność prawa kanonicznego, który z racji tego, iż dotyczy członków Kościoła Katolickiego na całym świecie musi podczas swojego zastosowywania uwzględnić specyfikę danego środowiska, nie tylko natomiast szczegółowe okoliczności przestępczego czynu czy samego już przestępcy.
Zobacz również: Elastyczność prawa kanonicznego w kwestii małżeństwa