Krąg podmiotów, którym na podstawie przepisów ustawy o OSP przysługuje ekwiwalent zmienił się w ostatnich latach dwukrotnie. Najpierw został znacząco ograniczony, a następnie ponownie poszerzony. Podejmując w 2024 roku uchwały ekwiwalentowe, rady gmin muszą zwrócić uwagę na te zmiany, by nie popełnić tak wielu błędów, jak w 2022 roku.
W 2024 r. ekwiwalent przysługuje większej grupie strażaków, ale tylko w teorii
Od 8 września 2023 r. z art. 15 ustawy z 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (j.t. Dz.U. z 2023 r. poz. 194 ze zm.) wynika, że strażak ratownik OSP, który uczestniczył w działaniu ratowniczym, akcji ratowniczej, szkoleniu lub ćwiczeniu, otrzymuje, niezależnie od otrzymywanego wynagrodzenia, ekwiwalent pieniężny. Ekwiwalent ten otrzymuje również:
1) kandydat na strażaka ratownika OSP,
2) strażak ratownik OSP, który brał udział w zabezpieczaniu obszaru chronionego właściwej jednostki ratowniczo-gaśniczej Państwowej Straży Pożarnej, określonego w powiatowym (miejskim) planie ratowniczym,
– stosownie do posiadanych przez gminę środków finansowych.
Ponadto rada gminy może, w drodze uchwały, przyznać ekwiwalent pieniężny strażakom ratownikom OSP za wykonywanie zadań innych niż wymienione w art. 15 ustawy o OSP. W takim wypadku w uchwale wskazuje te zadania oraz wysokość i sposób ustalenia ekwiwalentu pieniężnego.
Strażak ratownik to strażak OSP, który:
1) ukończył 18 lat, a nie ukończył 65 lat,
2) posiada aktualne ubezpieczenie strażaków ratowników OSP,
3) posiada aktualne orzeczenie lekarskie, stwierdzające brak przeciwwskazań do udziału w działaniach ratowniczych,
4) odbył szkolenie z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy,
5) ukończył z wynikiem pozytywnym szkolenie podstawowe przygotowujące do bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych.
To od rady gminy zależy to, który strażak w 2024 r. dostanie pieniądze
Mimo że krąg uprawnionych został poszerzony o kandydatów na strażaka ratownika OSP oraz strażaków ratowników OSP, którzy brali udział w zabezpieczaniu obszaru chronionego właściwej jednostki ratowniczo-gaśniczej Państwowej Straży Pożarnej, określonego w powiatowym (miejskim) planie ratowniczym, to jednak tylko wówczas, gdy gmina tak postanowi. Nie jest to więc prawo zagwarantowane ustawowo, a jedynie furtka umożliwiająca gminom ewentualne podjęcie decyzji o rozszerzeniu uprawnień do ekwiwalentu. Jak wynika z uchwał podjętych przez rady gmin na przełomie 2023 i 2024 r., nie korzystają one z tej furtki zbyt chętnie.
Za co strażakom ratownikom przysługuje ekwiwalent?
Ekwiwalent jest wypłacany tylko w ściśle określonych przez ustawodawcę przypadkach (art. 15 ust. 1 ustawy o OSP), czyli za uczestnictwo w:
- działaniu ratowniczym,
- akcji ratowniczej,
- szkoleniu lub ćwiczeniu.
Katalog ten jest katalogiem zamkniętym i rady gmin nie mogą wprowadzać w nim zmian. Akcja ratownicza to działania organizowane i kierowane przez Państwową Straż Pożarną (art. 7 pkt 1 ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej, j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 1969 ze zm.). Natomiast działania ratownicze to każda czynność podjęta w celu ochrony życia, zdrowia, mienia lub środowiska, a także likwidacja przyczyn powstania pożaru, wystąpienia klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia (art. 2 pkt 2 ustawy o ochronie przeciwpożarowej). Gmina może również przyznać ekwiwalent za udział w zabezpieczaniu obszaru chronionego właściwej jednostki ratowniczo-gaśniczej Państwowej Straży Pożarnej, określonego w powiatowym (miejskim) planie ratowniczym, a także za wykonywanie zadań innych niż wymienione w art. 15 ustawy o OSP, jednak zależy to jedynie od jej decyzji, która powinna być uwarunkowana możliwościami finansowymi.
Czy strażak OSP może zrzec się prawa do ekwiwalentu?
Strażacy ratownicy OSP często podkreślają, że ich działalność w OSP nie ma charakteru zarobkowego, a środki, które z tego tytułu otrzymują od gmin, są przeznaczane na finansowanie bieżących potrzeb jednostek. Jak to możliwe, skoro ustawodawca zapewnił im wypłatę ekwiwalentu?
Pytanie, czy strażak ratownik może zrzec się prawa do przysługującego mu ekwiwalentu wywoływało kontrowersje przed 1 stycznia 2022 r. i wywołuje je nadal po tym dniu. Choć przepisy wprost przyznają ekwiwalent strażakom, a nie jednostkom OSP, to można spotkać się z sytuacjami, w których oczekuje się od strażaków ratowników podpisywania oświadczeń o tym, że przekazują przysługujące im świadczenia na rzecz macierzystej jednostki OSP. Takie postępowanie nie jest ocenianie jednoznacznie. Niektórzy twierdzą, że skoro ekwiwalent nie ma charakteru świadczenia ze stosunku pracy, to można się go zrzec. Inni jednak twierdzą, że ekwiwalent ma charakter publicznego prawa podmiotowego, a więc jest niezbywalny. Podpisywanie oświadczeń o zrzeczeniu się prawa do niego nie powinno mieć miejsca i jest prawnie nieskuteczne. Jeśli strażak ratownik chciałby przekazać go jednostce, powinien go pobrać i przekazać macierzystej jednostce w drodze darowizny. Każdorazowo jednak to na jego rzecz powinna zostać dokonana wypłata świadczenia.
Podstawa prawna
art. 15, art. 15a ustawy z 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (j.t. Dz.U. z 2023 r. poz. 194 ze zm.)
art. 7 pkt 1 ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 1969 ze zm.)