Regulacja skargi pauliańskiej w Kodeksie cywilnym
Korzenie tzw. skargi pauliańskiej sięgają starożytnego Rzymu okresu klasycznego. Była to instytucja służąca ochronie praw wierzyciela w przypadku nieuczciwych praktyk dłużnika zmierzających do uniemożliwienia mu zaspokojenia roszczeń. W formie niezmienionej przetrwała do czasów współczesnych. W prawie polskim została uregulowana w tytule X Kodeksu cywilnego, w art. 527-534.
Przesłanki skorzystania z instytucji
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć (art. 527 par. 1).
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego do zastosowania skargi pauliańskiej konieczne są:
- wynikające z wierzytelności pieniężnej prawo podmiotowe wierzyciela do uzyskania świadczenia, istniejące zarówno w chwili wytoczenia powództwa, jak i w chwili orzekania;
- czynność prawna dłużnika dokonana ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela na rzecz osoby trzeciej o wymiernej wartości majątkowej;
- działanie osoby trzeciej (odbiorcy świadczenia)w złej wierze.
W przypadku uwzględnienia przez sąd powództwa wierzyciel uzyskuje wobec beneficjenta przysporzenia możliwość zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną ten drugi nabył.
Instytucja ta jest relatywnie rzadko wykorzystywana w praktyce, głównie ze względu na to, że wierzyciele mają utrudniony dostęp do informacji o statusie majątkowym dłużnika w chwili zaciągania przez niego zobowiązania. Nie są w stanie zdobyć informacji o konkretnych czynnościach prawnych dokonanych przez dłużnika z ich pokrzywdzeniem.
Umowa darowizny z oświadczeniem o ustanowieniu służebności jako jedna czynność prawna
Przepisy regulujące skargę pauliańską mają charakter jednoznaczny i nie budzący wątpliwości interpretacyjnych. W praktyce jednak procesy wytoczone w oparciu o art. 527 k.c. należą do jednych z najbardziej skomplikowanych. W zależności od charakteru i okoliczności faktycznych sprawy konieczne jest bowiem rozważenie wielu dodatkowych kwestii, na które skromna kodeksowa regulacja nie udziela przesądzających odpowiedzi.
Przykładem powyższego jest kazus umowy darowizny dokonanej przez dłużnika nieruchomości z jednoczesnym ustanowieniem na jego rzecz przez obdarowanego służebności osobistej. Wskazane powyżej czynności objęte są jedną umową, zawartą w formie aktu notarialnego. Dłużnik wyzbywa się w nim własności i posiadania budynku, lokalu mieszkalnego lub gruntu rolnego bez wynagrodzenia pieniężnego na rzecz określonej osoby. W ramach rekompensaty jednak nabywca ustanawia na jego rzecz służebność osobistą mieszkania, czyli prawo do korzystania z całości lub części przedmiotu darowizny w celu zaspokojenia potrzeb życiowych.
Już na tym etapie wyłania się zasadniczy problem odnośnie charakteru prawnego niniejszego porozumienia stron. Czy w niniejszym przypadku doszło do jednej czy do dwóch odrębnych czynności prawnych?
Na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi udzielił Sad Najwyższy w wyroku z dn. 14 listopada 2012 r. II CSK 206/12: ,,(…) Jeśli zatem przeniesienie przez pozwaną B.S. na pozwaną A.S. prawa własności przedmiotowej nieruchomości, nastąpiło w zamian za ustanowienie na jej rzecz służebności osobistej, to z punktu widzenia instytucji skargi paulińskiej stanowi ona jedną czynność prawną, a nie dwie niezależne od siebie czynności w postaci umowy darowizny i ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego.”
Fragment ten rodzi jednak dodatkowe wątpliwości odnośnie tego, czym w istocie jest zastosowana konstrukcja prawna. W polskim prawie cywilnym nie funkcjonuje bowiem umowa, której essentialia negoti pokrywałyby się z powyższym opisem. Zasadnicze zaś znaczenie w kontekście skargi pauliańskiej ma to, czy umowa darowizny wraz z ustanowieniem służebności osobistej może być traktowana jako czynność prawna odpłatna czy jako czynność prawna o charakterze darmym.
Obecnie za przeważające w odniesieniu do tego zagadnienia należy uznać stanowisko o darmym charakterze tego typu umowy. Potwierdza to orzecznictwo sądowe, czego przykładem jest m.in. ww. wyrok Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu wskazano: ,,Pokrycie w całości świadczenia wzajemnego przez A.S. na rzecz pozwanej z substratu majątkowego, który nabyła od dłużniczki strony powodowej, kwalifikuje zawartą przez nie umowę przeniesienia własności nieruchomości z równoczesnym obciążeniem jej służebnością osobistą, jako czynność prawną nieodpłatną w znaczeniu przesłanki skargi pauliańskiej (art. 528 k.c.). Na gruncie tej instytucji, pojęcie nieodpłatności jest szeroko rozumiane (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2011 r., IV CSK 624/10, niepubl.).”
Powyższe wywody przesądzają nie tylko o charakterze prawnym czynności darowizny wraz z jednoczesnym ustanowieniem służebności na rzecz darczyńcy, ale w konsekwencji o możliwości zaskarżenia jej w całości ze skargi pauliańskiej. Problemem pozostaje jednak to, przeciw komu skierować w powyższym stanie faktycznym powództwo.
Dłużnik jako beneficjent powództwa w skardze pauliańskiej
Nie budzi wątpliwości, że w przypadku skargi pauliańskiej legitymacja czynna przysługuje wierzycielowi, bierna zaś – osobie trzeciej, która otrzymała korzyść od dłużnika. Rozwiązanie to wprost wynika z przepisów, tj. z art. 531 k.c. Legitymowana biernie jest wyłącznie osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową. Zgodnie z utrwalonym poglądem doktryny, pozwanym w procesie z actio pauliana nigdy nie jest dłużnik niezaspokojonej wierzytelności (por. np. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela, 1995, s. 166; M. Pyziak-Szafnicka, w: System PrPryw, t. 6, 2009, s. 1275; W. Popiołek, w: Pietrzykowski, Komentarz KC, t. I, 2009, s. 1134). Jednocześnie doktryna jednoznacznie wskazuje, że zakresem skargi o stwierdzenie bezskuteczności względnej powinni być objęci wszyscy beneficjenci dokonanej czynności prawnej. W omawianym kazusie zaś niewątpliwie będzie to także dłużnik.
Problem tego, czy w procesie o uznanie bezskuteczności czynności darowizny wraz z jednoczesnym ustanowieniem służebności osobistej należy pozwać także dłużnika nie został jednoznacznie rozstrzygnięty- ani przez przepisy ani przez orzecznictwo czy doktrynę. W związku z tym praktyka w tym zakresie jest różna.
Część powodów w ww. stanie faktycznym kieruje roszczenie zarówno przeciwko obdarowanemu jak i przeciwko dłużnikowi. Przykładem jest sprawa o sygn. akt I C 1104/16. Sąd Okręgowy w Radomiu I Wydział Cywilny w niniejszej sprawie uznał za bezskuteczną w stosunku do Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego w T. umowę darowizny zawartą w formie aktu notarialnego, mocą której dłużnik darował osobie trzeciej lokal mieszkalny oraz ustanowienie przez beneficjenta darowizny dożywotnio i nieodpłatnie na rzecz dłużnika służebności osobistej, polegającej na prawie korzystania z nabytego lokalu mieszkalnego (będącego przedmiotem wyżej oznaczonej umowy darowizny).
Rozwiązanie to pociąga jednak za sobą daleko idące konsekwencje. Przede wszystkim stoi niejako w sprzeczności z założeniami skargi pauliańskiej. Wierzyciel uzyskał już uprzednio wyrok zasadzający od dłużnika na jego rzecz określoną kwotę pieniężną. Stąd też należałoby uznać, że w razie skierowania przeciw niemu skargi pauliańskiej dochodzi od niego tych samych roszczeń po raz drugi. Posiadając status strony w takim postępowaniu, dłużnik może po raz kolejny przedstawiać swoje stanowisko w sprawie, wnosić o przeprowadzenie dowodów czy też w konsekwencji zaskarżyć wyrok. Korzystając z prawa strony dłużnik będzie mógł w konsekwencji skutecznie przeciągać proces w dalszym ciągu działając z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Nasuwa się również wątpliwość co do kosztów procesu. Zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu dłużnik w powinien zwrócić wierzycielowi koszty niezbędne dla dochodzenia przez niego swych praw. Tym samym wierzyciel powiększyłby swą wierzytelność względem osoby, która i tak nie jest w stanie jej uregulować, nawet w pierwotnej wysokości.
Innym rozwiązaniem jest, zgodnie z literalnym brzmieniem przepisu art. 531 k.c., pozywając beneficjentów czynności ograniczyć ich krąg do osób trzecich i tym samym pominąć wśród nich dłużnika. Przykładem takiego podejścia powoda są sprawy o sygn. akt: I C.282/16 (wyrok Sądu Rejonowego w Łęczycy z dn. 30 sierpnia 2017 r.) czy I C 17/11 (wyrok Sądu Okręgowego w Sieradzu z dn. 4 marca 2014 r. ). Przyjęcie ww. koncepcji pozwala na uproszczenie i przyspieszenie postępowania w sprawie z uwagi na mniejszą ilość uczestników.
Powyższe znajduje swoje odzwierciedlenie w praktyce orzeczniczej. Przykładowo w wyroku z dn. 12 kwietnia 2017 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie - I Wydział Cywilny w sprawie o sygn. akt: I ACa 1609/16 oddalił roszczenie wierzyciela ze skargi pauliańskiej w stosunku do dłużnika: ,,(…)Niezależnie od spełnienia przesłanek skargi pauliańskiej wyrok sądu I instancji podlegał zmianie z uwagi na treść art. 531 § 1 k.c., zgodnie z którym uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Mając powyższe na względzie pozwanemu nie przysługiwała legitymacja bierna w niniejszym postępowaniu, a zatem powództwo w stosunku do niego podlegało oddaleniu.”
Polecamy: Prenumerata elektroniczna Dziennika Gazety Prawnej
Praktyka ta nie jest jednak jednolita. W innym, nieprawomocnym wyroku w sprawie o sygn. akt: I C 524/13 Sąd Okręgowy w Tarnowie I Wydział Cywilny zaś oddalił powództwo w zakresie w jakim dotyczyło ono służebności z uwagi na to, że wierzyciel nie pozwał dłużnika-beneficjenta powództwa: ,,Zwrócić należy uwagę, że roszczenie z art. 527 § 1 kc przysługuje wierzycielowi przeciwko osobie trzeciej która uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności zawartej z dłużnikiem. Potwierdza to treść art. 531 § 1 i § 2 kc , zgodnie z którym roszczenie takie kierowane powinno być względem właśnie osoby trzeciej a w przypadku rozporządzenia uzyskaną korzyścią przez osobę trzecią na rzecz innej osoby – przeciwko tej osobie. Adresatem powyższego roszczenia nie może być R. S. Nie jest on bowiem osobą, która na skutek dokonania czynności ustanowienia służebności uzyskała korzyść. Natomiast taką korzyść niewątpliwie uzyskali K. S. i D. S. i oni winni być wskazani jako osoby pozwane, zwłaszcza, że byli przecież stroną umowy, a ponadto ewentualne uwzględnienie powództwa umożliwiałoby egzekucję z nieruchomości w stosunku do której przysługuje im służebność osobista.”
Powyższe rozbieżności w wyrokowaniu kreują niepożądany stan niepewności co do tego, jakie rozwiązanie należałoby przyjąć.
Podsumowanie
Zaskarżenie skargą pauliańską umowy darowizny wraz z oświadczeniem o ustanowieniu służebności osobistej stanowi zagadnienie budzące liczne wątpliwości praktyczne. Orzecznictwo sądowe przesądziło o traktowaniu tego typu umowy jako jednej czynności prawnej o charakterze darmym. Kwestią otwartą pozostaje jednak to, kto ma legitymację bierną w procesie zaskarżenia jej na podst. art. 527 -534 k.c. Przepisy wskazują na osoby trzecie - beneficjentów darowizny. Praktyka orzecznicza pokazuje jednak, że po stronie pozwanej może wystąpić także dłużnik.
Radca prawny Karolina Rogoż
Aplikant radcowski Urszula Wójcik
V4 Legal