Procesy o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego - statystyki
Ostatnie lata obfitują wzmożonym zainteresowaniem osób chcących prowadzić procesy o stwierdzenie nieważności sakramentu małżeństwa. Dostępne statystyki pokazują, że w 2016 roku do trybunałów kościelnych wniesiono 4,6 tys. spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa z czego rozstrzygnięto 3,7 tys. spraw. Wyrok pozytywny (skutkujący stwierdzeniem nieważności sakramentu małżeństwa) został ogłoszony w 2,6 tys. przypadkach, zaś wyrok przeciw nieważności wydano w 860 sprawach. Natomiast już w 2017 roku do trybunałów kościelnych pierwszej instancji wniesiono 4,3 tys. spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa z czego rozstrzygnięto aż 3,9 tys. procesów. Wyrok pozytywny został ogłoszony w 2,8 tys. przypadkach. Wyrok przeciw nieważności wydano w 907 sprawach. Wyroki pozytywne stanowią ok 71% rozstrzygniętych w ciągu roku spraw.
Polecamy: Darowizny, spadki, testamenty (PDF)
Procesy o stwierdzenie nieważności sakramentu małżeństwa, błędnie określane jako „rozwód kościelny” stały się tematem bardzo medialnym. Powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, że w sprawach uczestniczyło wiele osób powszechnie znanych, które niejednokrotnie decydowały się na publiczny opis procesu prowadzonego z ich udziałem.
Pojawiające się w prasie i mediach społecznościowych publikacje często powielają wiele fałszywych informacji dotyczących samego procesu.
Celem niniejszej publikacji jest syntetyczne przedstawienie głównych faz procesu, jego przebiegu i najważniejszych momentów mających znaczenie dla wszystkich uczestników tego postępowania.
Zbadanie podstaw do nieważności małżeństwa
Przygotowania do procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa należy rozpocząć od konsultacji swojej sprawy w celu ustalenia czy istnieją ku temu podstawy prawne i faktyczne.
Pomocy prawnej szukać można w poradniach prawnych funkcjonujących przy poszczególnych sądach kościelnych lub u adwokatów, posiadających stosowną nominację biskupa diecezjalnego.
Spotkanie w poradni prawnej lub z adwokatem warto poprzedzić dogłębną analizą, która powinna prowadzić przedstawienia możliwie najpełniejszego obrazu przebiegu małżeństwa, znajomości przedślubnej, rodzin pochodzenia oraz wszelkich dysfunkcji we wzajemnych relacjach między stronami. Pomocne w tym celu mogą być pytania, które można pobrać TUTAJ.
Podczas spotkania należy dokładnie omówić:
- okoliczności zapoznania się stron oraz wszelkie problemy i dysfunkcje jakie pojawiały się między stronami w okresie przedślubnym,
- rodziny i środowiska w jakich wzrastały strony pod kątem ewentualnych nieprawidłowości, które mogły mieć wpływ na kształtowanie się osobowości stron,
- charakter, osobowość, temperament stron przed ślubem w kontekście wszelkich wad oraz cech osobowości nieprawidłowej lub niedojrzałej,
- okoliczności bezpośrednio poprzedzające zawarcie małżeństwa oraz wszelkie nieprawidłowości i problemy w relacjach miedzy małżonkami jakie z różnym natężeniem pojawiały się od początku trwania małżeństwa,
- wszelkie obowiązki małżeńskie, których strony po ślubie nie podjęły czy to w relacji względem siebie czy względem ewentualnego potomstwa (lub jego braku),
- proces rozpadu małżeństwa oraz bezpośrednie przyczyny rozstania stron.
Zebrany materiał przedstawiający obraz przebiegu małżeństwa będzie stanowił podstawę do dalszej pracy nad przygotowaniem skargi powodowej, jak również będzie pomocny w przygotowaniu się do przesłuchania oraz badania psychologicznego.
Przygotowanie, złożenie i przyjęcie skargi powodowej
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa rozpoczyna się złożeniem przez powoda we właściwym trybunale skargi powodowej. Zgodnie z kan. 1501 KPK/83, „sędzia nie może rozpoznawać żadnej sprawy, jeżeli ten, kto jest zainteresowany, albo rzecznik sprawiedliwości nie przedstawi prośby zgodnie z przepisami kanonów”.
Uwzględniając treść kan. 1504 KPK/83 należy wskazać, że „skarga, przez którą zaczyna się spór, winna:
- wyrażać wobec jakiego sędziego sprawa jest wnoszona, czego się żąda i od kogo;
- wskazywać, na jakim uprawnieniu opiera się powód i przynajmniej ogólnie fakty i dowody na poparcie roszczeń;
- być podpisana przez powoda lub jego pełnomocnika, ze wskazaniem dnia, miesiąca i roku jak również miejsca zamieszkania powoda lub jego pełnomocnika albo miejsca pobytu oznaczonego przez nich dla odbierania akt;
- wskazywać stałe lub tymczasowe zamieszkanie strony pozwanej”.
Z praktycznego punktu widzenia skarga powodowa jako oficjalne pismo skierowane do sądu wyrażające prośbę o stwierdzenie nieważności małżeństwa rozpoczyna cały proces. Treść skargi powodowej winna obejmować opis przebiegu małżeństwa i znajomości przedślubnej stron uwzględniając wszelkie fakty z życia stron, które potwierdzają zaproponowany tytuł nieważności małżeństwa.
Skargę powodową, będącą pismem procesowym należy złożyć do właściwego sądu. Trybunałem właściwym do rozpoznania sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa są:
a. trybunał miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte,
b. trybunał miejsca w którym jedna ze stron lub obie strony mają stałe lub tymczasowe zamieszkanie,
c. trybunał miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów.
Sądy wymienione powyżej stanowią trybunały równoważne tzn. strona powodowa decyduje samodzielnie w którym z ww. sądów złoży skargę powodową.
Zgodnie z prawem kanonicznym, co do zasady przyjęcie skargi powinno nastąpić w okresie jednego miesiąca. W praktyce sądowej przyjęcie skargi powodowej następuje po ok. 3-4 miesiącach.
Redagując skargę powodową należy każdorazowo posiłkować się wzorem, jaki obowiązuje w trybunale, do którego skarga powodowa będzie złożona.
Do skargi powodowej należy załączyć aktualne świadectwo ślubu kościelnego z parafii gdzie małżeństwo było zawarte oraz odpis wyroku rozwodowego (jeśli rozwód cywilny był orzeczony), a także ewentualne dodatkowe dokumenty wymagane przez sąd, który będzie prowadził proces (np. kwestionariusz w Sądzie Metropolitalnym Warszawskim).
Ustalenie formuły wątpliwości (przedmiotu sporu)
Po złożeniu skargi powodowej jednym z pierwszych pism procesowych, jakie otrzymują strony jest dekret przyjęcia skargi powodowej i zawezwanie do ustalenia przedmiotu sporu. Treść skargi powodowej oraz ewentualnie pozyskane przez sąd kościelny stanowisko drugiej strony, pozwalają na ustalenie tytułu lub tytułów nieważności małżeństwa w oparciu o które będzie prowadzona sprawa.
W dekrecie ustalającym przedmiot sporu określanym jako formuła wątpliwości, sąd decyduje pod jakim kątem będzie oceniana sprawa. Dekret ten ma istotne znaczenie m.in. dla treści pytań zadawanych podczas przesłuchania stronom czy świadkom, bowiem powinny one odzwierciedlać przesłanki danego tytułu nieważności małżeństwa.
Jeżeli w toku procesu okaże się, że w związku z trwającym lub zakończonym postępowaniem dowodowym, proces powinien być prowadzony z innego tytułu nieważności małżeństwa, to istnieje możliwość poszerzenia lub zmiany formuły wątpliwości.
Z praktycznego punktu widzenia, często dochodzi do sytuacji w której powód w skardze powodowej prosi o stwierdzenie nieważności małżeństwa np. z tytułu niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej po stronie pozwanego, a strona pozwana podnosi inny tytuł nieważności małżeństwa. W takiej sytuacji przykładowa formuła wątpliwości może przybrać postać pytania: „Czy małżeństwo stron zostało zawarte nieważnie z tytułów: 1) niezdolność mężczyzny do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej (1095 p. 3 KPK) 2) podstępne wprowadzenie w błąd przez mężczyznę (kan. 1098 KPK)”.
Pytanie postawione w ustalonym przedmiocie sporu znajdzie swoją odpowiedź w wyroku jaki zapadnie po zebraniu materiału dowodowego oraz po dyskusji sprawy.
Dowodzenie (przesłuchanie świadków, wysłuchanie stron, badanie psychologiczne)
Po ustaleniu formuły wątpliwości i powiadomieniu o tym stron procesu, sąd rozpoczyna postępowanie dowodowe. Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w kan. 1526 § 1 KPK, „obowiązek dowodzenia spoczywa na tym, który coś twierdzi”. Zgodnie z art. 157 § 1 Dignitas Connubii, w sprawach o nieważność małżeństwa „mogą być przytoczone dowody jakiegokolwiek rodzaju, które wydają się pożyteczne do poznania sprawy i są godziwe”.
Praktyka postępowań kanonicznych pokazuje, iż dowodzenie w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa obejmuje m. in.: wysłuchanie stron i przesłuchanie świadków, a także przeprowadzenie dowodów z dokumentów oraz opinii biegłego, którym najczęściej jest psycholog, psychiatra lub seksuolog, w zależności od tytułu nieważności małżeństwa z jakiego rozpatrywana jest sprawa.
Przesłuchania stron oraz świadków co do zasady odbywają się w siedzibie sądu, który prowadzi sprawę. Sąd kościelny nie wyznacza rozpraw, a przesłuchania prowadzone są przez wyznaczonego pracownika sądu najczęściej bez udziału całego kolegium stanowiącego trybunał. W przesłuchaniu nie drugiej strony, publiczności, obrońcy węzła małżeńskiego, a często także bez obecności adwokata. Przesłuchanie trwa zazwyczaj ok. 1 – 2 godziny, rozpoczyna się od złożenia przysięgi i kończy odczytaniem protokołu z przesłuchania i złożeniem podpisu.
W przypadku trudności stron lub świadków w dotarciu do trybunału, w którym prowadzony jest proces, istnieje możliwość przeprowadzenia części postępowania dowodowego np. przesłuchania świadka w sądzie kościelnym najbliższym jego miejscu zamieszkania w ramach tzw. rekwizycji sądowych. Istnieje także możliwość przeprowadzenia przesłuchania w parafii.
Strony i świadkowie przesłuchiwani są na podstawie pytań, które zadaje sędzia, a na których kształt ma wpływ obrońca węzła małżeńskiego oraz adwokaci.
Trybunał co do zasady przesłuchuje wszystkich wskazanych świadków, a także może wezwać na przesłuchanie świadków z urzędu którymi mogą być np. członkowie rodziny strony przeciwnej.
Z uwagi na fakt, iż znaczna część spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa prowadzona jest z tytułu psychicznej niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich (kan. 1095 - nr 3 KPK/83), w ramach instrukcji sprawy niezbędne jest powołanie i zasięgnięcie opinii biegły sądowego (np. psychologa, psychiatry lub seksuologa). Konsultacje prowadzone są w siedzibie sądu, a wynik badania w postaci opinii biegłego składany jest do akt sprawy.
Warto podkreślić, iż w prawie kanonicznym istnieją także dowody niegodziwe na które wskazuje art. 157 Instrukcji „Dignitas connubii”. Zgodnie z powyższym przepisem dowody niegodziwe, tak same w sobie, jak i zdobyte w sposób niegodziwy nie mogą być ani przedstawione ani dopuszczone w procesie o nieważność małżeństwa (np. wykradziony pamiętnik strony pozwanej).
Publikacja akt sprawy
Po przesłuchaniu stron, świadków oraz złożeniu przez biegłego sądowego opinii do akt postępowania sąd dokonuje tzw. publikacji akt sprawy. W ramach publikacji akt udostępnia się stronom oraz ich adwokatom akta w celu zapoznania się z zebranym materiałem dowodowym. Strony nie mogą pobierać odpisów ani wykonywać zdjęć akt. Jeśli strona nie korzysta z pomocy adwokata kościelnego, powinna z publikacji akt sprawy zrobić własnoręczne notatki. Publikacja akt jest jedynym momentem w toku całego procesu, kiedy strony mogą zapoznać się ze zgromadzonym materiałem dowodowym. Po publikacji akt istnieje możliwość poproszenia o uzupełnienie materiału dowodowego poprzez przedstawienie nowych dowodów. Informacje uzyskane podczas publikacji akt stanowić będą materiał do dalszej pracy, tj. mogą być podstawą do przygotowania prośby o powołanie nowego biegłego sądowego lub stanowić będą bazę do sporządzenia w przyszłości głosu obrończego oraz odpowiedzi na przedwyrokowe uwagi obrońcy węzła małżeńskiego.
Głos obrończy, uwagi Obrońcy Węzła Małżeńskiego
Po publikacji akt sąd dokona zamknięcia postępowania dowodowego rozpoczynając tym samym etap dyskusji sprawy, w ramach którego zasadnicze znaczenie mają głosy obrończe stron oraz uwagi obrońcy węzła małżeńskiego.
Głos obrończy stanowi podsumowanie całego postępowania, w którym strony lub ich adwokaci przedstawiają trybunałowi wszelkie argumenty przemawiające za tezą którą prezentują. Dla przykładu, powód będzie z akt sprawy, tj. ze skargi powodowej, zeznań stron i świadków, a także z treści opinii psychologicznej akcentował wszelkie argumenty za nieważnością małżeństwa z tytułu lub tytułów ustalonych w formule wątpliwości.
Wraz ze złożeniem głosów obrończych swoje uwagi do akt sprawy przedkłada obrońca węzła małżeńskiego, który występuje obligatoryjnie w każdym procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Zadaniem obrońcy jest przedstawianie wszelkich racjonalnych argumentów przemawiających przeciwko stwierdzeniu nieważności małżeństwa. W praktyce obrońca dąży do wykazania, iż problemy w relacjach małżeńskich nie są związane z tytułami ustalonymi w formule wątpliwości, a mają swoje źródło w faktach, które wystąpiły dopiero po zawarciu małżeństwo i świadczą nie o małżeństwie nieważnym a nieudanym. Warto podkreślić, iż obrońca węzła małżeńskiego nigdy nie może opowiedzieć się za nieważnością małżeństwa, a najłagodniejszą postacią uwag może być zdanie się na sprawiedliwość trybunału.
Sąd doręcza uwagi przedwyrokowe stronom na które można złożyć replikę.
Wyrok
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kończy wydanie wyroku. Aby orzec nieważność małżeństwa sędzia musi uzyskać tzw. pewność moralną, która w uproszczeniu polega na tym, iż wyklucza pozytywną możliwość błędu. Wyrok powinien rozstrzygać spór dając odpowiedź na pytanie postawione w formule wątpliwości oraz określać podstawę prawną oraz faktyczną rozstrzygnięcia.
W praktyce orzeczenie obejmuje się od 5 do 10 stron w zależności od praktyki danego trybunału.
Wraz z ogłoszeniem w grudniu 2015 r. Motu Proprio MITIS IUDEX DOMINUS IESUS zniesiono zasadę sprowadzającą się do konieczności uzyskania dwóch pozytywnych wyroków. Aktualnie w sprawach małżeńskich obowiązuje reguła, zgodnie z którą jeżeli nikt z osób uprawnionych nie złoży apelacji to w ciągu 2-3 miesięcy sąd wydaje dekret wykonalności wyroku i z tą chwilą otwiera się możliwość zawarcia małżeństwa. Oznacza to brak konieczności prowadzenia drugiego procesu przed sądem II instancji, co znacznie skraca całą procedurę.
Apelacja
W przypadku tak pozytywnego jak i negatywnego wyroku sądu stronie która czuje się pokrzywdzona rozstrzygnięciem jak również rzecznik sprawiedliwości oraz obrońca węzła małżeńskiego ma prawo do złożenia apelacji.
Skuteczne złożenie środka zaskarżenia w prawie kanonicznym obejmuje dwa etapy. W pierwszej kolejności w terminie piętnastu użytecznych dni należy dokonać tzw. "zgłoszenia apelacji", w którym zapowiada się że strona nie podziela zdania sądu i składa apelację. Drugi etap obejmuje tzw. poparcie apelacji, które należy złożyć w terminie miesiąca od zgłoszenia apelacji. Do poparcia apelacji wymaga się i wystarczy, iż strona poprosi sąd II instancji o zmianę zaskarżonego wyroku, w praktyce jednak poparcie apelacji winno zawierać dość obszerną argumentację stanowiącą polemikę z wydanym wyrokiem, a także, jeśli to możliwe, przywołanie nowych dowodów.
Postępowanie przed sądem II instancji przebiega co do zasady podobnie jak przed sądem I instancji.
Jak może mi pomóc adwokat kościelny?
W procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa istnieje możliwość skorzystania z pomocy adwokata kościelnego oraz pełnomocnika, którzy są zobowiązani bronić praw stron i zachować tajemnicę urzędową. Pełnomocnik reprezentuje strony i dokonuje czynności czysto procesowych, zaś zadania związane z merytoryczną obroną zarezerwowane są wyłącznie dla adwokata. Adwokatem może być wyłącznie osoba posiadająca zatwierdzenie właściwego biskupa. W praktyce najczęściej adwokat jest także ustanawiany pełnomocnikiem.
Adwokat kościelny może w sposób merytoryczny pomóc stronie poprzez:
- konsultację i omówienie sprawy przed rozpoczęciem procesu,
- zredagowanie skargi powodowej,
- pomoc w doborze materiału dowodowego,
- pomoc w ustaleniu przez sąd formuły wątpliwości,
- obecność na przesłuchaniach (w niektórych diecezjach nie ma takiej praktyki i strony są obecne na przesłuchaniu samodzielnie),
- stawienie się na publikacji akt sprawy,
- przygotowanie głosu obrończego,
- przygotowanie prośby o nowego biegłego sądowego,
- sporządzenie odpowiedzi na przedwyrokowe uwagi obrońcy węzła małżeńskiego,
- przygotowanie zgłoszenia i poparcia apelacji.
Warto podkreślić, iż adwokat dysponuje wieloma szczególnymi uprawnieniami dzięki którym może mieć pełniejszy wgląd w przebieg procesu. Dla przykładu adwokat może przeglądać akta sprawy jeszcze przed ich publikacją, a także może odbierać z sądu odpisy akt sprawy. W sprawach o nieważność małżeństwa nie ma przymusu adwokackiego i strony mogą prowadzić procesy samodzielnie.
Polecamy serwis: Rozwód kościelny