Chociaż nazwy te brzmią podobnie, to w praktyce wyłączenie od dziedziczenia i wydziedziczenie są różnymi instytucjami prawa spadkowego. Na czym polega wyłączenie od dziedziczenia? Czy testament negatywny pozbawi niedoszłego spadkobiercę zachowku? Kiedy wydziedziczenie jest skuteczne?
- Kto jest wyłączony od dziedziczenia według polskiego prawa?
- Czym jest testament negatywny?
- Na czym polega wydziedziczenie?
- Kto dziedziczy na podstawie testamentu negatywnego? [Przykład]
- Czy spadkobierca wyłączony od dziedziczenia w testamencie negatywnym ma prawo do zachowku?
- Podsumowanie
Kto jest wyłączony od dziedziczenia według polskiego prawa?
Pojęcie „wyłączenia od dziedziczenia” ma w prawie spadkowym kilka znaczeń. Tak jest przykładowo w przypadku niegodności dziedziczenia. Spadkobierca niegodny zostaje – zgodnie z Kodeksem cywilnym – wyłączony od dziedziczenia tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Inna sytuacja to ta, gdy małżonek złożył pozew rozwodowy, ale wskutek jego śmierci do rozwodu nie doszło. Drugi małżonek jest wówczas wyłączony od dziedziczenia, jeżeli rozwód miał być orzeczony z jego winy i było to uzasadnione.
Często jednak mówiąc o wyłączeniu od dziedziczenia mamy na myśli tzw. testament negatywny. To bardzo ciekawe rozwiązanie przede wszystkim dlatego, że wprost nie zostało wskazane w przepisach. Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie podkreśla się, iż brak konkretnych unormowań kodeksowych nie oznacza, iż testament negatywny jest niedopuszczalny.
Czym jest testament negatywny?
Testament negatywny polega na tym, iż spadkodawca wyłącza od dziedziczenia ustawowego określoną osobę, nie powołując w jej miejsce innej.
„Testamentem negatywnym będzie tylko bądź takie rozrządzenie w którym spadkodawca nie podał przyczyny wyłączenia od dziedziczenia, bądź też takie, w którym przyczyna ta nie mieści się w dyspozycji art. 1008 k.c. Wyłączenie bowiem z przyczyn wyszczególnionych w art. 1008 k.c. jest wydziedziczeniem, a więc instytucją odrębną” – uznał Sąd Najwyższy w uchwale .z dnia 10 kwietnia 1975 r. (III CZP 14/75).
Na czym polega wydziedziczenie?
Przypomnijmy, iż art. 1008 Kodeksu cywilnego dotyczy instytucji wydziedziczenia. Zgodnie z tym przepisem, spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Co istotne, przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Jak zatem widać, w określonych przypadkach spadkodawca może pozbawić najbliższych ważnego uprawnienia, jakim jest zachowek. Wskutek takiej dyspozycji wydziedziczeni członkowie rodziny nie otrzymają żadnej części majątku spadkowego.
Kto dziedziczy na podstawie testamentu negatywnego? [Przykład]
Bardzo ważne jest, by precyzyjnie podać prawdziwą przyczynę wydziedziczenia, a na dodatek, by była to jedna z okoliczności wymienionych w art. 1008 k.c. W przeciwnym razie sąd może uznać, iż mamy do czynienia z testamentem negatywnym.
„Odrębność unormowania z art. 1008 k.c. - dopuszczająca wydziedziczenie spadkobierców (zstępnych, małżonka i rodziców), t.j. pozbawienie ich także zachowku - pozwala przyjąć, że sytuacja spadkobiercy ustawowego wyłączonego od dziedziczenia w drodze testamentu negatywnego jest taka, jakby nie dożył on chwili odarcia spadku (art. 927 § 1 k.c.). Gdy zatem spadkobierca tym będzie dziecko spadkodawcy, wówczas udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadnie jego zstępnym (art. 931 § 2 k.c.). Skutkiem testamentu negatywnego będzie z reguły dziedziczenie ustawowe według zasad przyjętych w kodeksie cywilnym z pominięciem wyłączonego” – stwierdził Sąd Najwyższy we wcześniej wspomnianej uchwale.
„Spadkodawca wprawdzie pozostawił testament, jednakże nie powołał w nim spadkobiercy. W testamencie zawarł oświadczenia o wydziedziczeniu 7 członków rodziny. Mając na uwadze, że zgodnie z art. 948 § 1 i 2 k.c. testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, sąd zważył, że skoro spadkodawca wydziedziczył 7 członków rodziny to tym bardziej ( a fortiori, na zasadzie ad maiori ad minus) chciał wyłączyć ich od dziedziczenia, do czego miał prawo, a jego testament należy uznać za tzw. testament negatywny (por. uchwały Sądu Najwyższego z 10.04.1975 r., III CZP 14/75 i z 3.12.2015 r., III CZP 85/15). W tej sytuacji powołania do spadku po spadkodawcy wynikają z ustawy, z tą jednak różnicą, że wyłączone w testamencie osoby są traktowane tak, jak gdyby nie dożyły otwarcia spadku” – uznał przykładowo Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie w uzasadnieniu postanowienia z 6 grudnia 2024 r. (I Ns 31/23).
Czy spadkobierca wyłączony od dziedziczenia w testamencie negatywnym ma prawo do zachowku?
Przyjmuje się, iż spadkobierca wyłączony od dziedziczenia na podstawie testamentu negatywnego nie traci automatycznie prawa do zachowku.
„Spadkobierca uprawniony do zachowku wyłączony od dziedziczenia w drodze testamentu negatywnego - a nie wydziedziczony stosownie do art. 1008 k.c. - nie traci natomiast roszczenia o zachowek. Do pozbawienia bowiem spadkobiercy uprawnionego do zachowku tego świadczenia pieniężnego niezbędna jest szczególna postać wyłączenia od dziedziczenia, tj. wydziedziczenie przez spadkodawcę z przyczyn w ustawie wskazanych. Rezygnacja spadkodawcy z możności wydziedziczenia spadkobiercy uprawnionego do zachowku i wyłączenie go od dziedziczenia jedynie w drodze testamentowego rozrządzenia negatywnego nie pozbawia zatem takiego spadkobiercy roszczenia o to świadczenie pieniężne.” – potwierdził Sąd Najwyższy.
Jest to zatem ważna różnica. Jeśli spadkodawca dokona skutecznego wydziedziczenia, to tym samym pozbawi określonego bliskiego zachowku. Testament negatywny sam w sobie zachowku nie pozbawia. Jeżeli rzeczywiście zachodzą przyczyny obniżenia wysokości żądanego zachowku lub pozbawienia prawa do takiego udziału np. ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.), to będą one rozstrzygane w postępowaniu o zapłatę zachowku, a nie podczas stwierdzenia nabycia spadku.
Podsumowanie
W polskim prawie obowiązuje swoboda testowania, co oznacza, iż spadkodawca może rozporządzić własnym majątkiem według swojego uznania. Dobrze jest jednak znać skutki poszczególnych instytucji prawa spadkowego po to, by precyzyjnie określić swoją wolę w testamencie.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (j. t. Dz. U. z 2005 r., poz. 1071)
Polecamy: Darowizny, testamenty, spadki. Prawidłowe zapisy. Przykładowe wzory