Obecna sytuacja
14 lutego 2001 roku weszło w życie orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego znoszące restrykcje w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. W związku z powyższym wszystkie spadki otwarte po tej dacie podlegają zasadom ogólnym.
Problem dotyczy jednak spadków otwartych wcześniej. Jeśli więc spadkodawca będący właścicielem gospodarstwa rolnego zmarł przed datą wejścia w życie ww. orzeczenia, dziedziczenie podlega starym regułom. Te niestety zmieniały się kilkukrotnie od czasu 1964 r. (z tego roku pochodzi kodeks cywilny) stąd w niniejszym artykule przedstawimy stan prawny na lata 1991-2001, czyli przepisy obowiązujące bezpośrednio przed orzeczeniem TK.
Zobacz też: Jakie przepisy stosuje się przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych?
Czego dotyczy dziedziczenie „specjalne”
W tym miejscu należy przybliżyć kwestię definicji gospodarstwa rolnego z przepisów kodeksu cywilnego. Otóż zgodnie z art. 55(3) kodeksu cywilnego za gospodarstwo uważa się: „grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.”
Oznacza to, że nie zawsze mimo rolnego charakteru ziemi mamy do czynienia ze specjalnymi zasadami dziedziczenia. Jeśli np. w skład spadku wchodziła działka o charakterze rolnym- która nigdy nie była wykorzystywana w tym charakterze – spadkodawca nie był zaś rolnikiem, spadek jest i był dziedziczony na zasadach ogólnych.
Jeśli jednak w skład spadku wchodzi uprawiana ziemia, oraz budynki gospodarcze, zwierzęta czy maszyny rolnicze – mamy do czynienia z gospodarstwem stanowiącym, lub mogącym stanowić pewną całość. Ta całość jest jednocześnie wyłączona z dziedziczenia na zasadach ogólnych.
Specjalne zasady dziedziczenia dotyczą wyłącznie gospodarstw rolnych o łącznej powierzchni przekraczającej 1ha.
Pozostałe składniki majątku spadkodawcy (np. samochód osobowy, czy mieszkanie w mieście)- podlegały ogólnym zasadom dziedziczenia.
Kto co do zasady dziedziczył gospodarstwo rolne
Pierwszeństwo w dziedziczeniu gospodarstwa rolnego mieli spadkobiercy posiadający określone w kodeksie cywilnym (a w latach wcześniejszych w uszczegółowianych w rozporządzeniach) przymioty. Oznacza to, że pojawiała się podwójna kwalifikacja. Z jednej strony należało być spadkobiercą ustawowym (z grona osób wskazanych w przepisach ogólnych prawa spadkowego), z drugiej ponadto należało wykazać się określonymi kwalifikacjami lub wypełniać inne przesłanki przepisów.
Spadkobiercy dziedziczyli z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:1) stale pracowali bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
2) mieli przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
3) byli małoletni bądź też pobierali naukę zawodu lub uczęszczali do szkół, albo
4) byli trwale niezdolni do pracy.
Z uwagi na to, że aby spadek był objęty starymi przepisami musiał byćotwarty przed 2001 rokiem, należy pamiętać , że ważne było wypełnianiektórejś z przesłanek W DACIE ŚMIERCI SPADKODAWCY.
W chwili obecnej jedyny syn spadkodawcy jest pełnoletni i nie prowadzi działalności rolniczej. W dniu śmierci ojca miał jednak 11 lat. W tej sytuacji, mimo iż postępowanie toczy się gdy jest pełnoletni – będzie dziedziczył z uwagi na spełnienie jednej z przesłanek dziedziczenia w momencie śmierci ojca.
Zobacz również: Jakie przepisy stosuje się przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych?
Co gdy żyjący spadkobiercy ustawowi nie spełniali przesłanek
Przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych pozwalały na odsunięcie od dziedziczenia określonych w niej składników majątku spadkodawcy jego żyjących spadkobierców ustawowych.
W szczególności:
- Wnuki spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadały warunkom przewidzianym w ww. normach, dziedziczyły gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie spełniali tych warunków.
- W dalszej kolejności, jeśli nikt ze zstępnych spadkodawcy nie spełniał warunków, gospodarstwo dziedziczyło jego rodzeństwo. Jeśli zaś z kolei one nie spełniało warunków gospodarstwo mogły odziedziczyć ich zstępni.
Przykład: Żadne z dzieci spadkodawcy(wdowca) nie spełniało warunków ustawowych do dziedziczenia z ustawy, również jego rodzeństwo nie mogło dziedziczyć. Spadek mógł przypaść dopiero małoletniemu synowi jego brata. Stąd wszyscy wcześniejsi spadkobiercy zostali odsunięci od dziedziczenia tej części spadku, która składała się z gospodarstwa rolnego.
Kiedy dziedziczenie podlegało zasadom ogólnym
Normy specjalne dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych nie były wykorzystywane w sytuacji, w której nikt z osób wymienionych w poprzednim akapicie nie spełniał warunków przewidzianych w ustawie, lub jeśli wszyscy ewentualni spadkobiercy byli trwale niezdolni do pracy.
W takiej sytuacji dziedziczenie podlegało zasadom ogólnym.
Zobacz również serwis: Spadki