Powództwo o ustalenie
Zgodnie z art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego możliwe jest wytoczenie powództwa, w którym powód żąda ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Takie powództwo jest często sposobem obrony powoda.
Przykładowo w ramach powództwa z art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego powód może żądać ustalenia istnienia stosunku pracy między nim a jego pracodawcą. Podobnie też powód może żądać ustalenia istnienia prawa własności do określonej rzeczy. W ramach powództwa o ustalenie dopuszczalne jest także żądanie ustalenia faktu zawarcia umowy, czy np. skutecznego uchylenia się od skutków oświadczenia woli pod wpływem błędu. Co do zasady w ramach tego powództwa nie można dochodzić ustalenia okoliczności faktycznych.
Niedopuszczalne jest żądanie ustalenia, iż zebranie członków spółdzielni nie miało charakteru walnego zgromadzenia. Takie żądanie nie odnosi się do stosunku prawnego czy prawa, lecz do stanu faktycznego (tak wyrok Sądu Apelacyjnego ze Szczecina z 24 sierpnia 2011 r. o sygn. I ACa 433/11).
Możliwe jest jednak dochodzenie ustalenia takich faktów, które mają prawotwórczy charakter.
Faktem mającym prawotwórczy charakter będzie jednostronne oświadczenie woli mające wpływ na dalsze istnienie stosunku prawnego np. oświadczenie o odstąpieniu od umowy.
Zobacz: Jak korzystać z uprawnień z rękojmi?
Interes prawny
Kluczowym elementem, który jednak w znacznej mierze prowadzi do ograniczenia możliwości korzystania z powództwa o ustalenie, jest wymóg posiadania przez powoda interesu prawnego w takim ustaleniu. Innymi słowy aby możliwe było ustalenie, iż dany stosunek prawny lub prawo istnieje lub nie istnieje, trzeba najpierw wykazać się interesem prawnym.
Chodzi o sytuację prawną, kiedy to ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa ma wpływ na sferę praw powoda. Przykładowo ustalenie, iż pomiędzy powodem a pozwanym istnieje stosunek pracy będzie wiązało się z interesem prawnym powoda, gdyż ze stosunku wynikają jego określone prawa (prawo do wynagrodzenia, urlopu itd.).
Zobacz serwis: Urlopy pracownicze
Wykazanie interesu prawnego jest obowiązkiem powoda. Brak wykazania takiego interesu będzie skutkował oddaleniem powództwa.
Interes prawny powinien być rozumiany szeroko. Będzie nim sytuacja, w której istnienie danego stosunku prawnego lub prawa między dwoma innymi powodami, wpływa na prawa lub obowiązki powoda – tak wyrok Sądu Najwyższego z 2 lutego 2006 r. o sygn. II CK 395/05.
X wytoczy powództwo o ustalenie istnienia stosunku umowy poręczenia między jego dłużnikiem a osobą trzecią. Istnienie takiego stosunku będzie bowiem wiązało się z jego prawem do zaspokojenia się z majątku poręczyciela.
Co istotne interes prawny jest zachowany w sytuacji, gdy istnieje niepewność co do stosunku prawnego lub prawa, czemu dał wyraz w Sąd Apelacyjny z Poznania (wyrok z 20 kwietnia 2006 r. o sygn. I ACa 1221/05). Dana niepewność musi stanowić jednak realne zagrożenie dla sfery praw.