Najbliższej rodzinie spadkodawcy należy się zachowek, jeżeli zostali pominięci w testamencie lub w darowiznach zrealizowanych przed jego śmiercią. Spory sądowe dotyczące zachowku zdarzają się niezwykle często. Tym bardziej warto wyjaśnić najważniejsze kwestie związane z tą instytucją prawną.
- Zachowek - co to takiego?
- Komu przysługuje prawo do zachowku?
- Wysokość zachowku
- Kiedy przysługuje zachowek?
- Jak obliczyć zachowek?
- Od kogo można domagać się zapłaty zachowku?
- Jak wyegzekwować zachowek?
Zachowek - co to takiego?
Ujmując rzecz najprościej, zachowek stanowi określony kwotowo ułamek wartość udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy ustawowemu w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Osobie uprawnionej do zachowku nie przysługuje zatem roszczenie o wydanie jakiejkolwiek rzeczy zaliczanej do spadku ani roszczenie o przeniesienie jakiegokolwiek składnika majątku wchodzącego w skład spadku. Osoba, której przysługuje prawo do zachowku może domagać się wyłącznie zapłaty na jej rzecz określonej kwoty pieniężnej stanowiącej ułamek wartości udziału spadkowego jaki by jej przysługiwał przy dziedziczeniu ustawowym.
Kup ebook: Zachowek - uprawnieni, obliczanie, wydziedziczenie
Instytucja zachowku ma na celu ochronę interesów osób najbliższych dla spadkodawcy. Zachowek ma chronić członków najbliższej rodziny spadkodawcy przed niekorzystnymi rozporządzeniami majątkiem dokonanymi przez spadkodawcę w testamencie bądź też w formie poczynionych za życia darowizn.
Zobacz również: POZEW O ZACHOWEK - WZÓR
Komu przysługuje prawo do zachowku?
Osobami uprawnionymi do zachowku są zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki itd.) oraz jego małżonek. Jeżeli spadkodawca, w chwili śmierci nie miał zstępnych, wówczas prawo do zachowku przysługuje jego małżonkowi oraz rodzicom. Roszczenie o zachowek nie przysługuje natomiast rodzeństwu spadkodawcy ani innym dalszym krewnym lub powinowatym spadkodawcy. Spośród wskazanych powyżej osób uprawnionych do zachowku, roszczenie o zachowek przysługuje tylko tym, którzy w konkretnym stanie faktycznym odziedziczyliby spadek z mocy ustawy.
Roszczenie o zachowek nie będzie zatem przysługiwało osobom:
- wydziedziczonym w testamencie,
- uznanym orzeczeniem sądu za niegodnych dziedziczenia,
- które odrzuciły spadek,
- które zawarły ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia,
- małżonkowi, przeciwko któremu spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione,
- małżonek pozostający ze spadkodawcą w separacji.
W powyższych przypadkach, roszczenie o zachowek przechodzi natomiast na zstępnych:
- osoby uznanej za niegodną dziedziczenia,
- osoby, która odrzuciła spadek,
- osoby wydziedziczonej,
- osoby, która zrzekła się dziedziczenia jeśli w umowie ze spadkodawcą wskazano, że zrzeczenie się nie obejmuje zstępnych.
Wysokość zachowku
Wysokość należnego zachowku opiewa zasadniczo na połowę wartości udziału spadkowego jaki by przypadał uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli natomiast uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, wówczas zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Kiedy przysługuje zachowek?
Roszczenie o zachowek przysługuje wówczas, gdy osoba uprawniona nie otrzymała należnej jej części majątku spadkowego czy to w drodze dziedziczenia, czy to w postaci zapisu, czy też poprzez uczynioną przez spadkodawcę i zaliczaną do spadku darowiznę. Jeśli jednak osoby uprawnione do zachowku, w wyniku dziedziczenia, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę darowizny, nie uzyskały całości należnego im zachowku, wówczas przysługuje im roszczenie o jego uzupełnienie tj. o zapłatę różnicy między wartości należnego im zachowku a wartością uzyskanego przysporzenia.
Kup książkę: Darowizny, testamenty, spadki. Przykładowe zapisy i wzory
Jak obliczyć zachowek?
Zanim przystąpimy do obliczania zachowku, musimy w pierwszej kolejności określić potencjalny udział spadkowy osoby uprawnionej do zachowek. Ustalanie udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku przebiega nieco odmiennie od reguł przyjętych przy dziedziczeniu ustawowym. Ustawodawca nakazał bowiem w tym przypadku uwzględniać również spadkobierców, którzy spadek odrzucili oraz spadkobierców uznanych za niegodnych dziedziczenia. Podobnie jak w przypadku dziedziczenia ustawowego nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia oraz spadkobierców wydziedziczonych w testamencie przez spadkodawcę.
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Jeśli chodzi o darowizny to generalnie nie dolicza się do spadku dwóch rodzajów darowizn:
- drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, jak również
- darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
Dodatkowo, przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych, chyba że darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Z kolei przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Od kogo można domagać się zapłaty zachowku?
Do zapłaty zachowku zobowiązani są w pierwszej kolejności spadkobiercy, którzy odziedziczyli spadek.
W drugiej kolejności, osoba uprawniona do zachowku może dochodzić jego zapłaty od osób, na których rzecz spadkodawca uczynił w testamencie zapis windykacyjny. Zapisobiorca windykacyjny pozostaje zobowiązany do zapłaty zachowku jedynie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Ponadto, w przypadku gdy osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona wówczas odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Co więcej, zapisobiorca windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku poprzez wydanie przedmiotu tegoż zapisu. Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna.
Kolejną grupą osób, od których można domagać się zapłaty zachowku są osoby, na których rzecz spadkodawca poczynił darowizny doliczane do spadku. Jeżeli zatem osoba uprawniona nie może otrzymać należnego jej zachowku ani od spadkobiercy ani od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może ona żądać zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Taka osoba obdarowana przez spadkodawcę jest obowiązana do zapłaty zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, a jeśli sama również jest uprawniona do zachowku, wówczas ponosi odpowiedzialność tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Podobnie jak zapisobiorca windykacyjny, obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku poprzez wydanie przedmiotu darowizny. Spośród kilku obdarowanych, obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.
Jak wyegzekwować zachowek?
Roszczenie o zapłatę zachowku może być dochodzone w sądowym postępowaniu cywilnym w drodze procesu. Jeżeli osoba obowiązana do zapłaty zachowku, nie chce zapłacić należnej sumy dobrowolnie, wówczas należy skierować do sądu pozew o zapłatę kwoty stanowiącej wartość należnego zachowku. Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu, przy czym roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.