Zastosowanie kary umownej
Kara umowna może być definiowana jako pewnego rodzaju dolegliwość finansowa, polegająca na tym, że dłużnik w określonych sytuacjach jest zobowiązany do zapłaty na rzecz wierzyciela określonej sumy pieniędzy. Podstawową funkcją kary umownej jest naprawienie szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Poza oczywistą funkcją represyjną, kara umowna pełni rolę stymulującą dłużnika do wykonania zobowiązania – kara umowna wprowadzona do umowny może w znacznym stopniu przyczynić się do jej prawidłowego i terminowego wykonania.
Jednakże należy pamiętać, że kara umowna może być zastrzeżona wyłącznie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań o charakterze niepieniężnym tzn. których przedmiotem świadczenia nie jest jedynie wartość wyrażona w określonych jednostkach pieniężnych.
Przykład:
W umowie o dzieło można zastrzec karę umowną za niewykonanie lub nienależyte wykonanie dzieła przez wykonawcę np.: niewykonanie remontu lub przekroczenie terminu jego wykonania, natomiast nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej za brak lub nieterminową zapłatę przez zamawiającego za wykonane dzieło – świadczenie pieniężne.
Zabezpieczeniu interesu wykonawcy służą w powyższym przykładzie przepisy dotyczące dochodzenia odsetek.
Możliwe jest zastrzeżenie kar umownych już na etapie umowy przedwstępnej, za jej niewykonanie tj. nie zawarcie umowy przyrzeczonej lub określenie za ich pomocą skutków niewykonania umowy przyrzeczonej. Kary umowne mogą być również przewidziane w umowie ramowej lub umowie uzupełniającej treść wcześniej zawartej umowy. Natomiast nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej post factum tj. po wykonaniu/ zakończeniu podstawowego stosunku zobowiązaniowego łączącego strony.
Przykład:
Po wykonaniu remontu, jednakże z przekroczeniem terminu wykonania przez wykonawcę, zamawiający chce zmodyfikować treść umowy w ten sposób, że wprowadza do umowy karę umowną za nieterminowe wykonanie remontu.
Kary umowne mogą być stosowane w umowie spółki kapitałowej na wypadek niewykonania przez wspólników określonych w umowie lub statucie świadczeń niepieniężnych. Nie jest natomiast dopuszczalne zastrzeganie kar umownych w odniesieniu do zobowiązań wspólników do wnoszenia dopłat lub innych świadczeń mających charakter pieniężny (zob. szerzej w tym zakresie K. Bilewska, J. Jastrzębski, Kary umowne, s. 4 i n.).
Jak było to poruszane na wstępnie niniejszego opracowania, kara umowna zapewnia odszkodowanie o ustalonej wysokości w sytuacjach określonych w umowie. Wiedzą powszechną jest, że odszkodowania za niewykonanie lub nieprawidłowe wykonanie umowy można dochodzić na zasadach ogólnych, bez konieczności wprowadzania kar umownych do treści umowy. Dlaczego więc warto zastrzegać w umowach kary umowne? Z uwagi na fakt, że dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych jest ściśle związane z koniecznością udowodnienia faktu poniesienia szkody i jej dokładnej wysokości przez stronę, która takiego odszkodowania się domaga.
Z praktycznego punktu widzenia oznacza to, że aby móc skutecznie dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych w postępowaniu sądowym, wierzyciel musi wykazać szkodę oraz jej wysokość, co przy niektórych stosunkach zobowiązaniowych może okazać się problematycznie - trudne do udowodnienia, zwłaszcza jeżeli odnosi się do jej wartości. Tutaj z pomocą przychodzi instytucja kary umownej, ponieważ możliwość jej dochodzenia uzależniona jest od ziszczenia się warunków zawartych w treści umowy np.: brak dostarczenia towaru na czas, niewykonanie remontu w terminie. Nie ważne jest tutaj czy szkoda faktycznie została przez wierzyciela poniesiona i jakiej wartości.
Formułowanie postanowień dotyczących kar umownych.
Z drugiej strony, właściwie sformułowana umowa oraz poczynione w niej postanowienia dotyczące kar umownych mogą ograniczyć odpowiedzialność dłużnika. Zgodnie bowiem z treścią art. 484 § 1 zd. 1 Kodeksu cywilnego „W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody.” zatem, wierzyciel nie może dochodzić odszkodowania w wysokości przekraczającej wartość zastrzeżonej kary umownej. Dla wierzyciela oznacza to, że nawet udowodnienie poniesienia większej szkody za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nie spowoduje po stronie dłużnika obowiązku zapłaty ponad wartość ustalonej w umowie kary umownej. Oczywiście odpowiednie postanowienia umowne mogą modyfikować stosunek zobowiązaniowy w taki sposób, aby w pełni zabezpieczyć interesy wierzyciela w dochodzeniu odszkodowania - ponad wartość ustalonych kar umownych.
Przykładowe postanowienie umowne:
W przypadku, kiedy szkoda wyrządzona działaniem bądź zaniechaniem po stronie wykonawcy przewyższa wartość kary umownej, zamawiający uprawniony jest do dochodzenia od wykonawcy tytułem odszkodowania kwoty przenoszącej wartość zastrzeżonej kary umownej na zasadach ogólnych.
Co więcej, jeżeli wolą stron jest wprowadzenie do umowy kary umownej należy pamiętać, że do jej przedmiotowo istotnych elementów należą:
- określenie zobowiązania stron lub strony umowy, którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary, oraz
- określenie wysokości kary umownej.
Zobowiązanie należy określić w ten sposób, że wskazuje się podmiot/y zobowiązane (strony/ stronę umowy) oraz okoliczność (sytuację), po której wystąpieniu druga strona uprawniona jest do dochodzenia kary umownej.
Przykład:
Nie dostarczenie przez wykonawcę zamówionej strony internetowej w określonym terminie, uprawnia zamawiającego do dochodzenia kary umownej z tego tytułu.
Wysokość kary umownej może być określona kwotowo, procentowo (jako procent wartości całego świadczenia, którego dłużnik nie spełnił w terminie) albo w sposób łączący obie metody. Wysokość kary umownej może zależeć od obowiązków, jakie zostaną przez dłużnika naruszone, od zakresu naruszenia (np. rosnące dzienne stawki kary umownej, począwszy od pierwszego dnia zwłoki), zawinienia/ przyczynienia dłużnika (np. wyższa kara przy niedbalstwie) lub częstotliwości wystąpienia naruszenia zobowiązania przez dłużnika (np. wartość kary wzrastająca przy każdym kolejnym naruszeniu).
Ograniczenia jakim podlega instytucja kar umownych jak i wynikające z jej stosowania.
Należy pamiętać, że dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej (art. 483 § 2 KC). Oznacza to, że wierzyciel może zawsze żądać od dłużnika wykonania zobowiązania na zasadach ogólnych – gdyby jednak nie było to możliwe, może żądać kary umownej. Jednakże wierzyciel nie jest uprawniony do żądania zapłaty kary umownej łącznie z wykonaniem zobowiązania w sytuacji, w której kara została zastrzeżona na wypadek niewykonania zobowiązania - może wyłącznie wybrać bądź roszczenie o wykonanie zobowiązania, bądź roszczenie o zapłatę kary. Zaspokojenia jednego z roszczeń wyłącza możliwość dochodzenia drugiego. Wierzyciel może natomiast żądać zapłaty kary umownej łącznie z wykonaniem zobowiązania w sytuacji nienależytego wykonania zobowiązania oraz poczynienia w tym względzie odpowiedniego postanowienia w umowie. Tym niemniej, w każdym wypadku dłużnik może umówić się z wierzycielem, że zapłata kary umownej implikuje wygaśnięcie zobowiązania lub jego części.
Zwrócić również uwagę należy na ograniczenia co do wysokości zapłaty przez dłużnika kary umownej w stosunku do jej pierwotnej wartości określonej w treści umowy. Zgodnie z art. 484 § 2 KC tj. „Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana”. Oznacza to, że wysokość kary umownej może zostać obniżona z uwagi na:
- częściowe zaspokojenie wierzyciela lub
- rażąco wygórowaną wysokość kary umownej.
Przykład (częściowe zaspokojenie wierzyciela):
Dłużnik wykonał prawidłowo 80 % prac budowlanych na rzecz wierzyciela natomiast pozostałe 20 % nie zostało przez niego w ogóle wykonane, w takim wypadku dłużnik mógłby dochodzić obniżenia wysokości kary umownej, jeżeli była ona zastrzeżona na wypadek niewykonania całości prac budowlanych;
Przykład (wygórowana wysokość):
Jeżeli świadczenie główne, do którego zobowiązany jest dłużnik na podstawie umowy ma wartość x natomiast kara umowna za jego niewykonanie została określona jako 10 razy x to taką karę umowną można potraktować jako rażąco wygórowaną.
Podsumowując, charakter oraz forma kar umownych oraz implikacje jakie za sobą niosą, są wyłącznie podyktowane wolą stron oraz poczynionymi w tym względzie postanowieniami w treści umowy. Kary umowne stanowią doskonałe narzędzie, które w odpowiednich rękach może w znacznym stopniu przyczynić się do właściwego wykonania stosunku zobowiązaniowego albo w sposób kompletny i zadowalający zabezpieczyć interesy stron/y.
Paweł Wojciechowski, aplikant adwokacki