Czym jest darowizna?
Instytucję darowizny reguluje Kodeks cywilny. Zgodnie z nim darowizna polega na bezpłatnym świadczeniu jednej osoby (darczyńcy) na rzecz drugiej (obdarowanego). Celem darowizny jest wzbogacenie obdarowanego kosztem majątku darczyńcy. Podmiotem umowy darowizny może być zarówno osoba fizyczna , jak i prawna. Ponad to, zarówno w roli darczyńcy jak i obdarowanego, może w tym samym czasie stanąć kilka osób (np. darczyńcą mogą być razem oboje rodzice będący właścicielami rzeczy). Aby dokonać czynności darowizny co do zasady potrzebne jest złożenie przez darczyńcę i obdarowanego zgodnych oświadczeń woli w formie aktu notarialnego. Darczyńca powinien w sposób dostateczny i niebudzący wątpliwości wyrazić swoją chęć dokonania bezpłatnego przysporzenia na rzecz drugiej strony przed notariuszem. Druga strona powinna natomiast oświadczyć, że darowiznę przyjmuje. Może to uczynić w tym samym lub odrębnym akcie notarialnym, ale także ustnie lub w sposób dorozumiany. Dopiero od chwili złożenia tych oświadczeń umowa darowizny wywołuje skutki prawne, powstaje zobowiązanie darczyńcy do wydania przedmiotu darowizny. Forma aktu notarialnego nie jest wymagana jedynie w sytuacji gdy przyrzeczenie będące świadczeniem zostanie spełnione. Oznacza to, że następuje złagodzenie wymogów formalnych gdy darczyńca spełnia swoje świadczenie w tym samym momencie, w którym zawierana jest umowa (ponieważ powstaje wówczas pewność co do zamiaru dokonania czynności). Instytucja dokonania darowizny razem z zawarciem umowy określana jest mianem „darowizny rękodajnej”. Istotną cechą umowy darowizny jest jej nieodpłatność. Oznacza to, że osoba dokonująca darowizny nie oczekuje w zamian żadnego ekwiwalentu od drugiej strony ani teraz, ani w przyszłości. Umowa darowizny, mimo że nie jest uzależniona od zobowiązania się obdarowanego do np. sprawowania opieki nad rodzicem będącym darczyńcą, to powinna rodzić u niego szczególny obowiązek moralny tego typu. W szczególności, gdy stronami umowy są osoby sobie najbliższe, związane także więzami pokrewieństwa.
Zobacz także serwis: Darowizny
Darczyńca
Zobowiązanie powstałe z tytułu zawarcia przed notariuszem umowy darowizny, rodzi po stronie darczyńcy obowiązek dbałości o jego wykonanie. W sytuacji, gdy z powodu rażącego niedbalstwa darczyńcy, lub jego umyślnego działania zobowiązanie nie może zostać wykonane, wówczas podlega on odpowiedzialności za szkodę powstałą w skutek niewykonania, lub nienależytego wykonania umowy. Nie ma przy tym znaczenia, że umowa darowizny, na mocy której powstało zobowiązanie, ma charakter nieodpłatny, a także to, że przysporzenie następuje tylko na rzecz jednej strony. Poszkodowany musi jednak w sposób należyty wykazać, że niewykonanie przez darczyńcę umowy było zależne od jego zachowania. Także w sytuacji, gdy rzecz będąca przedmiotem darowizny posiada wady, o których obdarowany nie został poinformowany przez darczyńcę, jest on obowiązany do usunięcia tej wady. Nie dotyczy to jedynie sytuacji, w których obdarowany mógł z łatwością sam zauważyć tą wadę. Darczyńca ma także prawo uczynić polecenie określonego zachowania lub świadczenia obdarowanemu, na rzecz darczyńcy lub osoby trzeciej. Nie stoi to w sprzeczności z nieodpłatnym charakterem umowy darowizny, ponieważ polecenie tego typu nie czyni nikogo wierzycielem. Między darczyńcą, a obdarowanym powstaje więc zobowiązanie, które nie ma charakteru prawnego, a jedynie moralny. Co za tym idzie, darczyńca nie ma możliwości zwrócenia się do organów przymusu państwowego o wykonanie zobowiązania przez obdarowanego.
Zobacz także: Umowa darowizny a umowa dożywocia
Obdarowany
Obdarowany jest jedyną osobą, na rzecz której powstaje przysporzenie z tytułu umowy darowizny. Mimo że, w skutek polecenia zawartego w umowie darowizny, nie jest on zobowiązany prawnie do żadnego świadczenia na rzecz darczyńcy (nie jest wierzycielem w rozumieniu Kodeksu cywilnego), to ciąży na nim obowiązek moralny. Może on dotyczyć np. dbałości o darczyńcę czy opieki nad nim. Szczególnie często sytuacja taka ma miejsce, w przypadku darowizn czynionych przez rodziców na rzecz dzieci. Rodzice mogą wówczas uczynić polecenie, by dzieci opiekowały się nimi w razie choroby i starości. Obdarowany ma jednak możliwość uchylenia się od obowiązku realizacji polecenia ustanowionego przez darczyńcę w sytuacji, gdy nastąpiła znacząca zmiana stosunków. Zmiana ta jest sytuacją, w której obdarowany, niezależnie od tego kto wystąpiłby z żądaniem wypełnienia polecenia, będzie mógł odmówić wykonania go. Może to dotyczyć np. choroby obdarowanego. Obdarowany może także zwolnić się od wykonania polecenia przez zwrot przedmiotu będącego przedmiotem darowizny. Szczególną okolicznością, na którą powinien mieć wzgląd obdarowany jest niedostatek darczyńcy. Jest on w takiej sytuacji uprawniony do żądania od obdarowanego środków potrzebnych do utrzymania i zaspokojenia jego uzasadnionych potrzeb i obowiązków alimentacyjnych. Od tego obowiązku obdarowany również może się zwolnić poprzez zwrot darczyńcy wartości wzbogacenia powstałego w wyniku umowy darowizny.
Odwołanie darowizny
Umowa darowizny zobowiązuje zobowiązanego do szczególnego zachowania względem darczyńcy, przede wszystkim do wdzięczności. Szczególnie w przypadku darowizny między osobami najbliższymi, realizacja tego obowiązku powinna się przejawiać w pomocy i opiece, których powinność wynika już także ze stosunków rodzinnych. Rażąca niewdzięczność ze strony obdarowanego upoważnia darczyńcę do odwołania umowy darowizny. Rażąca niewdzięczność musi wystąpić po zawarciu umowy, a także polegać na świadomym, rozmyślnym naruszeniu podstawowych obowiązków. Znamion rażącej niewdzięczności nie wypełniają czyny nieumyślne, a także zwykłe konflikty rodzinne. W tym celu odwołania darowizny darczyńca powinien złożyć obdarowanemu pisemne oświadczenie na ten temat. W konsekwencji po stronie obdarowanego powstaje obowiązek zwrotu przedmiotu darowizny. Takiego odwołania umowy mogą dokonać również spadkobiercy darczyńcy, w sytuacji gdy darczyńca w chwili śmierci sam był uprawniony do odwołania darowizny. Maksymalny czas, w którym można odwołać umowę darowizny, wynosi rok od momentu, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Do odwołania darowizny nie może jednak dojść w sytuacji, gdy darczyńca przebaczył obdarowanemu jego rażącą niewdzięczność.
Zobacz także: Z jakich powodów można odwołać darowiznę?
Dziedziczenie
Darowizna ma wpływ na rozliczenia między osobami dziedziczącymi po śmierci darczyńcy. Jest przysporzeniem zaliczanym na poczet ewentualnego spadku. Oznacza to, że obdarowany w razie śmierci spadkodawcy nie ma uprawnienia do ubiegania się o zachowek, nawet w sytuacji gdy rzecz, będąca przedmiotem darowizny zużyła się lub uległa zniszczeniu. Również w sytuacji gdy spadkodawca rozdysponował całym swoim majątkiem w formie darowizn na rzecz osób, niebędących ustawowymi spadkobiercami, są oni obowiązani do wypłacenia zachowku uprawnionym. Wartość darowizn, których dokonał spadkodawca będzie wówczas stanowiła podstawę wypłaty zachowku. Warto jednak podkreślić, że osoby uprawnione do zachowku, w pierwszej kolejności powinny żądać jego wypłaty od spadkobierców, później od osób na rzecz których zostały ustanowione zapisy windykacyjne.
Dopiero kiedy osób takich nie ma lub nie można od nich uzyskać zaspokojenia swoich roszczeń, można zwrócić się z nimi do osób obdarowanych. Gdy spadkodawca pozostawił kilku obdarowanych, wówczas podlegają oni odpowiedzialności za zachowki według kolejności otrzymywania darowizny. W pierwszej kolejności odpowiedzialność ponosi więc ta osoba, która obdarowana została jako ostatnia. Gdy nie zaspokoi ona uprawnionych, wówczas odpowiedzialność przechodzi na osoby, które dostawały darowiznę wcześniej. Warto również pamiętać, że roszczenie o zachowek jest dziedziczne.
Podatki
Co do zasady umowa darowizny podlega opodatkowaniu na podstawie przepisów ustawy o podatku od spadków i darowizn. Niektóre darowizny między członkami najbliższej rodziny są jednak zwolnione od tego podatku. Zwolnienie obejmuje darowizny między osobami zaliczanymi do tzw. I grupy podatkowej, a więc: małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów. Katalog tych osób jest zamknięty. Dodatkowym warunkiem zwolnienia od podatku od spadków i darowizn jest ich wartość. W sytuacji gdy darczyńcą jest jedna osoba, łączna wartość darowizn w ciągu 5 lat nie może przekroczyć 9 637 zł, a gdy darczyńców jest więcej 19 274 zł. Formalnym warunkiem zwolnienia jest zgłoszenie faktu nabycia w drodze darowizny do naczelnika właściwego urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od chwili powstania obowiązku podatkowego (czyli z chwilą złożenia przez darczyńcę oświadczenia woli przed notariuszem). Osoby te są również obowiązane do udokumentowania faktu nabycia zwolnionego od podatku stosownym tytułem prawnym, np. tytułem darowizny. Gdy osoba obdarowana nie spełni powyższych warunków w określonym terminie, wówczas podlega obowiązkowi zapłacenia podatku od spadków i darowizn.
Zobacz także: Jak nie zapłacić podatku od darowizny?
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn