Kiedy i jak fiskus ma prawo sam oszacować dochody podatnika

Szacowanie dochodów podatnika polega na przybliżonym określeniu wartości podstawy opodatkowania. Określenie podstawy opodatkowania w drodze oszacowania powinno zmierzać do określenia jej wysokości zbliżonej do rzeczywistej podstawy opodatkowania.

Przepisy podatkowe enumeratywnie wymieniają sytuacje, w których organ podatkowy ma prawo dokonać szacowania podstawy opodatkowania. Będzie tak, jeżeli:

l brak jest ksiąg podatkowych lub innych danych niezbędnych do jej określenia lub

l dane wynikające z ksiąg podatkowych nie pozwalają na określenie podstawy opodatkowania, lub

l podatnik naruszył warunki uprawniające do korzystania ze zryczałtowanej formy opodatkowania.

Przesłanką brak dokumentacji

Jedną z głównych przesłanek pozwalających organowi podatkowemu na oszacowanie dochodów podatnika jest brak ksiąg. Jednak nie ma przy tym znaczenia, jaka jest przyczyna braku ksiąg podatkowych. Na ten aspekt zwrócił uwagę WSA w Warszawie w wyroku z 30 listopada 2005 r. (sygn. akt III SA/Wa 1030/04; niepublikowany), w którym podkreślił, że przykładowo okoliczność utraty ksiąg nie może mieć żadnego znaczenia dla oceny uprawnienia organów podatkowych do oszacowania podstawy opodatkowania.

Trzeba tu podkreślić, że nawet brak ksiąg u podatnika nie będzie skutkował przeprowadzeniem szacowania w każdym przypadku. Taką opinię zaprezentował NSA w wyroku z 7 czerwca 2005 r. (sygn. akt II FSK 12/05; niepublikowany), w którym wyjaśnił, że nawet w wypadku braku ksiąg podatkowych - jeżeli podatnik był zobowiązany do ich prowadzenia - nie jest możliwe określenie podstawy opodatkowania w drodze oszacowania, jeżeli istnieją dane niezbędne do jej określenia.

Również stwierdzenie nierzetelności księgi lub jej brak nie stwarza automatycznie podstawy do ustalenia opodatkowania w drodze szacunkowej. Nie można pozbawić strony prawa wypowiedzenia się w sprawie zebranych dowodów przed wydaniem decyzji nawet w takich przypadkach, w których wynik rozstrzygnięcia wydaje się być oczywisty - podkreślił WSA w Warszawie w wyroku z 28 maja 2004 r. (sygn. akt III SA 24/03; niepublikowany).

Warto w tym miejscu wyjaśnić jedną kwestię. A mianowicie w sytuacji, gdy organ w drodze oszacowania określi jeden z elementów służących do obliczenia podstawy opodatkowania, to całą podstawę opodatkowania należy uznać za określoną w drodze oszacowania. Sam fakt, że oszacowania dokonano w opar-ciu o dowody dokumentujące zapisy w księgach oraz w oparciu o zapisy samych ksiąg, nie przesądza o tym, że podstawa opodatkowania została określona w oparciu o dowody źródłowe, a nie w drodze oszacowania - wyjaśnił WSA w Warszawie w wyroku z 5 października 2005 r. (sygn. akt III SA/Wa 1936/05; niepublikowany).

Metody szacowania

Podstawę opodatkowania określa się w drodze oszacowania, stosując następujące metody:

l porównawczą wewnętrzną - polegającą na porównaniu wysokości obrotów w tym samym przedsiębiorstwie za poprzednie okresy, w których znana jest wysokość obrotu;

l porównawczą zewnętrzną - polegającą na porównaniu wysokości obrotów w innych przedsiębiorstwach prowadzących działalność o podobnym zakresie i w podobnych warunkach;

l remanentową - polegającą na porównaniu wartości majątku przedsiębiorstwa na początku i na końcu okresu, z uwzględnieniem wskaźnika szybkości obrotu;

l produkcyjną - polegającą na ustaleniu zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa;

l kosztową - polegającą na ustaleniu wysokości obrotu na podstawie wysokości kosztów poniesionych przez przedsiębiorstwo, z uwzględnieniem wskaźnika udziałów tych kosztów w obrocie;

l udziału dochodu w obrocie - polegającą na ustaleniu wysokości dochodów ze sprze-daży określonych towarów i wykonywania określonych usług, z uwzględnieniem wysokości udziału tej sprzedaży (wykonanych usług) w całym obrocie.

W szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy nie można zastosować wskazanych metod, organ podatkowy może w inny sposób oszacować podstawę opodatkowania. Organ podatkowy, określając podstawę opodatkowania w drodze szacowania, uzasadnia wybór metody oszacowania.

Warto w tym miejscu wyjaśnić, że nie w każdej sytuacji można zastosować inne niż wymienione metody szacowania, lecz jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Tym bardziej więc wybór metody szacowania spoza katalogu określonych metod powinien być wsparty wyczerpującą argumentacją - podkreślił WSA w Warszawie w wyroku z 15 lutego 2005 r. (sygn. akt III SA 3167/03; niepublikowany).

Podatnik sam nie oszacuje

Jak już wyjaśniłam, organy podatkowe mają prawo szacowania dochodów podatnika. Pojawia się pytanie, czy przykładowo podatnik, który prowadzi działalność w zakresie kupna i sprzedaży walut obcych po awarii systemu obsługującego stanowisko kasowe, może ustalić dochód do opodatkowania w drodze oszacowania. Niestety nie.

Dokonywanie szacowania podstawy opodatkowania należy do uprawnień organu podatkowego, tj. w tym przypadku urzędu skarbowego. Artykuł 23 Ordynacji podatkowej reguluje w ten sposób specyficzne działanie organów podatkowych, dokonywane w ramach postępowania zmierzającego do wydania decyzji wymiarowej. Oszacowanie podstawy opodatkowania jest instytucją wyjątkową, naruszającą - z konieczności - zwykły tryb dokonywania wymiaru podatku. Uprawnień do dokonywania oszacowania podstawy opodatko- wania nie posiada podatnik.

Ważne!

Jeżeli podstawa opodatkowania została określona w drodze oszacowania, a podatnik jest zobowiązany do wpłaty zaliczek na podatek, organ podatkowy określa wysokość zaliczek za okres, za który podstawa opodatkowania została oszacowana, proporcjonalnie do wysokości zobowiązania podatkowego za cały rok podatkowy lub inny okres rozliczeniowy

Ważne!

Organ podatkowy odstąpi od określenia podstawy opodatkowania w drodze oszacowania, jeżeli dane wynikające z ksiąg podatkowych, uzupełnione dowodami uzyskanymi w toku postępowania, pozwalają na określenie podstawy opodatkowania

SZACOWANIE DOCHODÓW PO STRACIE DOKUMENTÓW

Wskutek powodzi zalaniu uległy dokumenty spółki: faktury zakupu, sprzedaży, raporty kasowe, wyciągi bankowe i inne dokumenty wewnętrzne. Rejestry i ewidencje VAT oraz księgi rachunkowe zostały w całości uratowane. Obecnie faktury zakupu zostały częściowo odtworzone w formie duplikatów. Spółce nadal brakuje jednak niektórych faktur, a ich uzyskanie może okazać się niemożliwe ze względu na likwidację niektórych firm. Czy podatnik powinien dokonać korekty odliczonego podatku naliczonego wykazanego w zniszczonych fakturach zakupu oraz, czy w sytuacji, gdy wskutek powodzi zniszczeniu uległa część dokumentów źródłowych, może dojść do szacowania podstawy opodatkowania?

Podatnicy mają obowiązek przechowywać księgi podatkowe oraz związane z ich prowadzeniem dokumenty do czasu upływu okresu przedawnienia zobowiązania podatkowego. Podatnicy są zobowiązani przechowywać ewidencje prowadzone dla celów rozliczania podatku oraz wszelkie dokumenty związane z tym rozliczeniem do czasu upływu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego. Ponadto podatnicy zobowiązani są przechowywać oryginały i kopie faktur oraz faktur korygujących, a także duplikaty tych dokumentów, do czasu upływu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego.

Na gruncie podatku od towarów i usług kluczowe w kontekście wykazania prawidłowości rozliczeń jest posiadanie faktur VAT (zarówno faktur sprzedaży, jak i faktur zakupu), gdyż to one są dokumentami źródłowymi, na podstawie których dokonuje się zapisów w ewidencji VAT (i sprawdzenia zgodności tych zapisów ze stanem rzeczywistym) oraz rozliczenia kwot podatku naliczonego. W przypadku dokonywania sprzedaży na rzecz osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej należy też posiadać kopie paragonów fiskalnych oraz raporty dobowe.

W przypadku utraty dokumentów źródłowych, w tym faktur VAT, podatnik powinien podjąć działania w celu odtworzenia zniszczonej dokumentacji.

Przede wszystkim podatnik powinien uzyskać duplikaty faktur zakupu od ich wystawców. Zatem podatnik jest zobowiązany do posiadania dokumentów potwierdzających prawo do odliczenia określonych kwot podatku naliczonego nie tylko w momencie dokonywania samego odliczenia i składania deklaracji VAT za dany okres, lecz także przez cały okres po odliczeniu, aż do upływu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego za ten okres. W przypadku braku faktur VAT lub ich duplikatów, podatnik jest więc zobowiązany do skorygowania odliczonego podatku naliczonego przez złożenie korekt deklaracji VAT-7, w których podatek ten odliczono.

Ponadto organ podatkowy określa podstawę opodatkowania w drodze oszacowania, jeżeli: brak jest ksiąg podatkowych lub innych danych niezbędnych do jej określenia lub dane wynikające z ksiąg podatkowych nie pozwalają na określenie podstawy opodatkowania. Organ podatkowy odstępuje od określenia podstawy opodatkowania w drodze oszacowania, jeżeli dane wynikające z ksiąg podatkowych, uzupełnione dowodami uzyskanymi w toku postępowania, pozwalają na określenie podstawy opodatkowania. W przypadku, jeśli brak będzie danych niezbędnych do określenia rzeczywistej podstawy opodatkowania (niezależnie od przyczyn braku tych danych, w tym okoliczności utraty wymaganych przepisami dokumentów), organ podatkowy, dokonując kontroli i ewentualnej korekty rozliczeń wykonanych przez podatnika, będzie uprawniony do określenia podstawy opodatkowania w drodze szacowania.

Zniszczenie dokumentacji źródłowej powoduje, że organ podatkowy może stanąć w obliczu braku danych niezbędnych do określenia rzeczywistej podstawy opodatkowania, co mogłoby skutkować koniecznością oszacowania podstawy opodatkowania. Fakt, że dokumenty uległy zniszczeniu nie wskutek zawinionych działań podatnika, lecz wskutek działania żywiołu w postaci powodzi, nie może przy tym stanowić przesłanki negatywnej do zastosowania instytucji szacowania podstawy opodatkowania.

EWA MATYSZEWSKA

ewa.matyszewska@infor.pl

Podstawa prawna

l Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.).