Jakie są uprawnienia krewnych w testamencie

Spadkodawca może rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci sporządzając testament i powołując w nim do dziedziczenia inne osoby niż spadkobierców ustawowych albo tylko niektórych spadkobierców z kręgu ustawowych. Powinien też przy tym podjąć decyzję co do tego, czy ustawowych spadkobierców niewyszczególnionych w testamencie tylko pomija, czy również wydziedzicza.

Wydziedziczenie w testamencie

W testamencie spadkodawca musi zamieścić informację o wydziedziczeniu krewnych i pozbawieniu prawa do zachowku, a także o przyczynie tego wydziedziczenia. Jeżeli tego nie zrobi, to przyjmuje się, że spadkobiercy niewyszczególnieni w testamencie zostali jedynie w nim pominięci i w związku z tym przysługuje im prawo do zachowku. W dodatku przyczyna wydziedziczenia musi być istotna i powinna to być jedna z przyczyn ujętych w art. 1008 kodeksu cywilnego.

PRZYKŁAD: NIESKUTECZNE WYDZIEDZICZENIE

Spadkodawca postanowił wydziedziczyć swojego syna i pozbawić go prawa do zachowku. Jako przyczynę podał czerpanie dochodu z nielegalnej działalności. Po śmierci ojca przed sądem syn bronił się przed takim wydziedziczeniem, udowadniając, że spadkodawca przyjmował od niego znaczne kwoty, wiedząc, skąd pochodzą. W takim przypadku wydziedziczenie i pozbawienie prawa do zachowku nie będą ważne.

Spadkobierca może więc w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,

• dopuścił się w stosunku do spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu albo wolności, lub rażącej obrazy czci,

• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Jeżeli przyczyna wydziedziczenia nie wynika z testamentu, to nie będzie ono ważne. Ważność wydziedziczenia zależy też od tego, czy spadkodawca przebaczył spadkobiercy. Nie może więc wydziedziczyć osoby, której przebaczył.

PRZYKŁAD: SKUTECZNE WYDZIEDZICZENIE

Spadkobierca prowadził naganny tryb życia, czerpał środki utrzymania z nielegalnych źródeł, pił, narkotyzował się. W dodatku zaniedbał własną rodzinę, którą musiał utrzymywał jego ojciec. Ojciec kilkakrotnie zwracał mu uwagę i groził wydziedziczeniem. Syn nie zmienił trybu życia. W tym przypadku można przyjąć, że spadkobierca postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, i skutecznie wydziedziczyć go pozbawiając prawa do zachowku.

Uprawnienia dzieci

Wprawdzie spadkobierca skutecznie wydziedziczony w testamencie nie ma prawa do zachowku, ale takie uprawnienie przysługuje jego dzieciom albo wnukom. Zstępni wydziedziczonego mogą ubiegać się o zachowek nawet w wówczas, gdyby przeżył on spadkodawcę. Dzieci wydziedziczonego dochodzą wówczas do dziedziczenia z mocy ustawy i dostają ten udział spadkowy, który przypadałby wydziedziczonemu.

Udział spadkowy stanowi ułamek majątku, który przypadałby spadkobiercy ustawowemu wówczas, gdyby doszedł do dziedziczenia na podstawie ustawy.

Przy ustalaniu tych udziałów obowiązuje zasada, że małżonek i dzieci dziedziczą w częściach równych. Jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Gdyby więc do dziedziczenia z mocy ustawy miałyby zostać powołani: małżonek i dwoje dzieci, to wówczas każdy z nich odziedziczyłby 1/3 całości spadku. W tym przypadku zstępni wydziedziczonego skutecznie dziecka odziedziczyliby jego udział, czyli 1/3 spadku.

Gdyby zaś do dziedziczenia mieli być powołani: małżonek i pięcioro dzieci,to wówczas małżonek odziedziczyłby 1/4 spadku, a na pięcioro dzieci przypadałoby do podziału 3/4 spadku.

Jak dochodzić zachowku

Zachowek jest długiem spadkowym, który powstaje w dniu śmierci spadkodawcy. Prawo do niego ma osoba pominięta w testamencie, która dziedziczyłaby z mocy ustawy, lecz która nie została skutecznie wydziedziczona przez spadkodawcę. Natomiast obowiązek wypłaty zachowku ciąży na spadkobiercach powołanych do dziedziczenia w testamencie. Aby ustalić wysokość zachowku, należy ustalić wartość spadku oraz darowizn, które powinny zostać do spadku doliczone. Wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadku (powiększonych o dokonane darowizny) pasywa, czyli wszelkie długi spadkowe. Następnie ustala się wartość udziału spadkowego, który przypadałby spadkobiercy pominiętemu w testamencie i ubiegającemu się o zachowek.

Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że roszczenie o zachowek wchodzi do spadku po uprawnionym do zachowku (orzeczenie z 12 maja 1970 r., sygn. akt III CZP 26 / 70, opublikowane w OSNCP 1971, nr 1, poz. 21.).

Natomiast osoba uprawniona do zachowku może przenieść na inną osobę przysługującą jej z tego tytułu wierzytelność. Takie stanowisko SN zajął w uchwale z 13 lutego 1975 r., w sprawie sygn. akt III CZP 91/ 74, opublikowanym w OSNCP 1976 r. nr 1, poz.6.

Przedawnienie zachowku

Z roszczeniem o zachowek można występować tylko w ciągu trzech lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie o zachowek staje się wymagalne w dniu ogłoszenia testamentu. Po upływie trzech lat od tej daty przedawnia się. Za datę ogłoszenia testamentu przyjmuje się dzień otwarcia i ogłoszenia zamieszczony w testamencie.

Zdarza się, że spadkodawca pozostawi kilka testamentów o różnej treści i w każdym z nich pominie innych spadkobierców ustawowych. W dodatku testamenty te zostaną otwarte i ogłoszone. Wtedy termin przedawnienia roszczenia o zachowek zacznie biec dopiero po wyjaśnieniu, który z testamentów jest ważny i skuteczny.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 22 lutego 1972 r., w sprawie III CZP 102 / 71, opublikowanym w OSNCP 172 nr 7-8, poz. 127, stwierdził, że termin przedawnienia roszczenia o zachowek nie biegnie, dopóki uprawniony do zachowku uważany jest za spadkobiercę testamentowego na mocy prawomocnego orzeczenia sądu.

Ważne!

Skutecznie wydziedziczyć spadkobiercę można tylko w testamencie, wskazując przyczynę wymienioną w art. 1008 k.c. lub opisując w taki sposób, aby można było w drodze wykładni ją ustalić

WYSOKOŚĆ ZACHOWKU

Zachowek wynosi 2/3 udziału wartości udziału spadkowego wówczas, gdy uprawniony jest małoletni albo trwale niezdolny do pracy. W pozostałych przypadkach wynosi połowę udziału spadkowego, jaki przypadałby uprawnionemu wówczas, gdyby dziedziczył z mocy ustawy.

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Wzór pozwu o zachowek

MAŁGORZATA PIASECKA-SOBKIEWICZ

malgorzata.piasecka@infor.pl

Podstawa prawna

• Art. 930-1011 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr. 16, poz. 93 z późn. zm.).