Zawieszanie i zmniejszanie emerytur i rent (cz. I)

Posiadanie prawa do emerytury lub renty nie przekreśla możliwości uzyskiwania przychodu, czy to z tytułu zatrudnienia, czy też z tytułu innej działalności zarobkowej. Ustawodawca wprowadza jednak pewne ograniczenia co do jego wysokości, ustanawiając określone progi zarobkowe, po przekroczeniu których pobierane świadczenie ulega zmniejszeniu (między 70 proc. a 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za ostatni kwartał kalendarzowy) lub nawet zawieszeniu (powyżej 130 proc. tego wynagrodzenia). Jedynie emeryci, którzy ukończyli powszechny wiek emerytalny (60 lat – kobieta lub 65 lat – mężczyzna) mogą zarobkować bez żadnych ograniczeń.

Zasadą jest, że na zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia wpływa przychód osiągnięty z tytułu wykonywania działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego określonej w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (j.t. Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn.zm). Taką działalnością jest wykonywanie zatrudnienia w ramach stosunku pracy, wykonywanie pracy nakładczej, pracy na podstawie umowy-zlecenia, umowy agencyjnej czy też prowadzenie pozarolniczej działalności, a także współpracy przy ich wykonywaniu. Szczegółowy wykaz działalności, z których przychód wpływa na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury, prezentujemy w tabeli na str. 19.

Od wspomnianej generalnej zasady są jednak wyjątki. Nie zawsze wykonywanie jednej z wymienionych działalności rodzi obowiązek ubezpieczenia społecznego. Zgodnie z przepisami ustawy systemowej powodem wyłączenia z tego obowiązku może być ustalenie prawa do emerytury lub renty lub też podleganie temu obowiązkowi z innego tytułu. Mimo tego, dla celów zawieszalności świadczenia przychód osiągnięty w takich sytuacjach traktowany jest przez ustawę emerytalną tak, jakby powstał z tytułu działalności, od której zostały opłacone składki.

Skoro na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury lub renty może mieć wpływ przychód osiągnięty z tytułu działalności podlegającej obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu, to działalność nie objęta tym obowiązkiem może być wykonywana przez emeryta lub rencistę bez jakichkolwiek konsekwencji dla wysokości świadczenia. Na jego zawieszenie lub zmniejszenie nie wpływa więc przychód uzyskiwany z tytułu umów o dzieło zawartych z innym podmiotem niż własny pracodawca, praw autorskich i patentowych, wynajmu lub dzierżawy nieruchomości albo lokali (chyba że wynajem lub dzierżawa stanowią przedmiot działalności gospodarczej), czy też honoraria z tytułu działalności twórczej lub artystycznej.

Ustawodawca stwarza dodatkowe przywileje dla świadczeniobiorców w młodym wieku, którzy – najczęściej – pobierają rentę rodzinną po zmarłym członku rodziny. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 z późn.zm.) stanowi, że do czasu ukończenia 26 roku życia uczniowie gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych, a także studenci nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w związku z wykonywaniem umowy agencyjnej, umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Oznacza to, że mogą pobierać świadczenie rentowe bez względu na to, jak wysoki przychód z tytułu tych umów osiągają.

Zasadą jest, że do przychodu mającego wpływ na zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia zalicza się wszystkie te jego składniki, które stanowią podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne, a więc – inaczej mówiąc – te, od których należy odprowadzić składkę na ZUS. Ponadto, przy ustalaniu takiego przychodu uwzględnia się kwoty wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego na podstawie przepisów kodeksu pracy, kwoty pobranych zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego oraz kwoty świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, zasiłku wyrównawczego i dodatku wyrównawczego.

O tym, jaki przychód podlega, a jaki nie podlega składce, stanowi wspomniana ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 z późn.zm.). Zasady „oskładkowania” są różne w zależności od kategorii ubezpieczonych. W związku z tym różny jest też przychód wpływający na zawieszenie i zmniejszenie emerytury i renty. Szczegółowo przedstawiamy tę kwestię w tabeli poniżej. W tym miejscu warto natomiast dłużej zatrzymać się nad składnikami przychodu osiągniętego przez emeryta lub rencistę z tytułu stosunku pracy. Podstawą wymiaru składek dla pracowników, a także dla osób wykonujących pracę nakładczą jest osiągnięty z tego tytułu przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zalicza się tu jednak również przychód z tytułu umowy agencyjnej, umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do których zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące umowy-zlecenia lub umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym pozostają w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonują pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostają w stosunku pracy.

Warto dodać, że na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury lub renty mają wpływ nie tylko świadczenia pieniężne, lecz również świadczenia w naturze wypłacane przez pracodawcę. Ich wartość ustala się w wysokości ekwiwalentu pieniężnego określonego w przepisach o wynagradzaniu, a w razie ich braku np. według cen stosowanych wobec innych odbiorców niż pracownicy, jeżeli przedmiotem świadczeń są rzeczy lub usługi wchodzące w zakres działalności gospodarczej pracodawcy, lub według cen ich zakupu – jeżeli przedmiotem świadczeń są rzeczy lub usługi zakupione przez pracodawcę.

Niektóre składniki przychodu osiągniętego przez pracownika nie są „oskładkowane” pomimo tego, że zostały wypłacone w ramach stosunku pracy. Nie wpływają więc tym samym na ewentualne zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia emerytalnego lub rentowego. Składniki te wymienione są szczegółowo w przepisach wspomnianego wyżej rozporządzenia. Zalicza się tu m.in.:

• nagrody jubileuszowe (gratyfikacje), które według zasad określających warunki ich przyznawania przysługują pracownikowi nie częściej niż co 5 lat,

• odprawy pieniężne przysługujące w związku z przejściem na emeryturę lub rentę,

• odszkodowania wypłacone byłym pracownikom po rozwiązaniu stosunku pracy, na podstawie umowy o zakazie konkurencji, o której mowa w art. 101² kodeksu pracy,

• wartość finansowanych przez pracodawcę posiłków udostępnianych pracownikom do spożycia bez prawa do ekwiwalentu z tego tytułu – do wysokości nieprzekraczającej miesięcznie kwoty 190 zł,

• świadczenia finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.

Przychód, który wpływa na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury lub renty, nie zawsze wypłacany jest w tym samym miesiącu, w którym został osiągnięty. Zdarza się, że jego wypłata następuje w jakimś późniejszym czasie. Powstaje wówczas pytanie, czy należy go zaliczyć do miesiąca, za który przysługiwał, czy też do miesiąca, w którym został wypłacony. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia rozliczenia przychodu z ZUS, jakiego emeryt lub rencista musi dokonać po zakończeniu każdego roku. Zasadą jest, że w sytuacji, gdy działalność powodująca osiąganie przychodu jest w danym miesiącu wykonywana, ale wypłata przychodu za ten okres następuje w okresie późniejszym, przychód ten zalicza się do miesiąca, w którym został faktycznie wypłacony. Wyjątki odnoszą się np. do niestałych składników wynagrodzenia pracownika, przysługujących za czas trwania zatrudnienia, a wypłaconych po jego ustaniu. Wypłacone w ten sposób składniki nie mają wpływu na ewentualne zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia za okres, gdy stosunek pracy był już rozwiązany, a były pracownik pobierał emeryturę lub rentę. Muszą być jednak wykazane w rozliczeniu dokonanym po zakończeniu roku kalendarzowego.