Jakie zmiany w ustawie o Sądzie Najwyższym?

• Informacja w sprawie ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw
• Izba Odpowiedzialności Zawodowej Sądu Najwyższego
• Postępowanie dyscyplinarne - przepisy przejściowe
• Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziego Sądu Najwyższego
• Wymogi niezawisłości lub bezstronności przez sędziego
• Od kiedy nowe przepisy?

Informacja w sprawie ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw

Głównym celem ustawy jest dokonanie zmian w organizacji Sądu Najwyższego poprzez utworzenie Izby Odpowiedzialności Zawodowej i zniesienie Izby Dyscyplinarnej, a przez to zapewnienie rzeczywistej odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów oraz przedstawicieli zawodów zaufania publicznego wskazanych w ustawie, realizowanej w postępowaniach prowadzonych przed Sądem Najwyższym. Aby zrealizować ten cel ustawa dokonuje zmian w ustawie z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym, w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych, ustawie z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawie z dnia 25 lipca 2002 r. – Prawo o ustroju sądów administracyjnych oraz ustawie z dnia 28 stycznia 2016 r. – Prawo o prokuraturze.

Izba Odpowiedzialności Zawodowej Sądu Najwyższego

Zmiany o charakterze organizacyjnym zawarte w ustawie przewidują, że nowotworzona Izba Odpowiedzialności Zawodowej Sądu Najwyższego będzie składała się z 11 sędziów orzekających w tej Izbie, wyznaczonych przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej spośród sędziów Sądu Najwyższego orzekających w pozostałych izbach Sądu Najwyższego, wylosowanych uprzednio na posiedzeniu Kolegium Sądu Najwyższego w liczbie trzykrotnie większej niż wynosi liczba sędziów orzekających w Izbie. Z losowania wyłączeni zostaną sędziowie zajmujący stanowiska związane ze sprawowaniem funkcji w Sądzie Najwyższym, np. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Sądu Najwyższego, Rzecznik Dyscyplinarny Sądu Najwyższego czy Rzecznik Prasowy oraz sędziowie Sądu Najwyższego, którzy w okresie 5 lat poprzedzających losowanie zostali ukarani karą dyscyplinarną, z wyjątkiem kary upomnienia.

W ustawie w sposób szczegółowy określono kadencję sędziów orzekających w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej (co do zasady wynosi ona pięć lat) oraz sposób ustalania terminu rozpoczęcia i zakończenia kadencji. W przypadku wygaśnięcia kadencji, przeprowadzone zostanie losowanie uzupełniające.

Prezes Sądu Najwyższego kierujący pracą Izby Odpowiedzialności Zawodowej, analogicznie do pozostałych Prezesów Sądu Najwyższego, będzie powoływany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, po zasięgnięciu opinii Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, na określoną kadencję spośród 3 kandydatów wybranych i przedstawionych przez zgromadzenie izby Sądu Najwyższego.

Ponieważ sędzia orzekający w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej będzie orzekał również w izbie, w której zajmuje stanowisko sędziego Sądu Najwyższego, udział sędziego w przydziale spraw w izbie Sądu Najwyższego, w której sędzia zajmuje stanowisko, i w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej określi Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, z zastrzeżeniem, że udział w przydziale spraw w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej nie może wynosić więcej niż połowę przydziału spraw sędziego Sądu Najwyższego.

Sprawy rozpatrywane przez Izbę Odpowiedzialności Zawodowej pozostaną w zasadniczej części tożsame ze sprawami rozpatrywanymi dotychczas przez Izbę Dyscyplinarną. Analogiczna pozostanie także struktura organizacyjna tworzonej Izby. Izba Odpowiedzialności Zawodowej nie będzie się jednakże charakteryzowała zakresem autonomii funkcjonalnej, finansowej i organizacyjnej, jaka przyznana była Izbie Dyscyplinarnej.

Umorzeniu z mocy prawa ulegną postępowania w przedmiocie powołania do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego w Izbie Dyscyplinarnej wszczęte i niezakończone przed dniem wejścia w życie ustawy.

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego został obowiązany w ustawie do przedstawienia w terminie 7 dni od dnia wejścia w życie ustawy, propozycji przeniesienia sędziego zajmującego stanowisko w Izbie Dyscyplinarnej na stanowisko w Izbie Cywilnej, Izbie Karnej, Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych albo Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. Kryteriami, którymi organ ten powinien kierować się przy przedstawianiu sędziemu propozycji, są racjonalne wykorzystanie kadr Sądu Najwyższego, potrzeby wynikające z obciążenia zadaniami poszczególnych izb oraz dotychczasowe doświadczenie zawodowe sędziego Sądu Najwyższego. Sędziowie Izby Dyscyplinarnej, którzy nie przyjmą propozycji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, zostaną z mocy prawa przeniesieni w stan spoczynku.

Zasady przeprowadzania pierwszego losowania sędziów do orzekania w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej przewidują, że po złożeniu przez sędziów oświadczeń o przyjęciu propozycji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego albo po przeniesieniu sędziów w stan spoczynku wskutek nieprzyjęcia propozycji, w terminie przypadającym nie wcześniej niż 21 dni i nie później niż 30 dni od dnia wejścia w życie ustawy, na posiedzeniu Kolegium Sądu Najwyższego Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wylosuje spośród wszystkich sędziów Sądu Najwyższego 33 kandydatów do orzekania w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej i w tym terminie przekaże listę wylosowanych sędziów Sądu Najwyższego wraz z informacją o toczących się wobec nich postępowaniach dyscyplinarnych i protokołem losowania Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej w celu wyznaczenia 11 sędziów do orzekania w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej.

Postępowanie dyscyplinarne - przepisy przejściowe

Zakresem regulacji przepisów przejściowych objęto wszczęte postępowania dyscyplinarne. Na pierwszym posiedzeniu w danej sprawie Izba Odpowiedzialności Zawodowej, z urzędu, została obowiązana do rozpatrzenia orzeczonych przez Izbę Dyscyplinarną środków tymczasowych w postaci zawieszenia w czynnościach służbowych sędziego, przeciwko któremu wszczęto postępowanie dyscyplinarne albo wobec którego została wydana uchwała zezwalająca na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej i obniżenie wynagrodzenia lub uposażenia sędziego na czas trwania zawieszenia sędziego w czynnościach służbowych albo postępowania dyscyplinarnego.

W sprawach należących do właściwości Izby Dyscyplinarnej, które zostały wniesione do Sądu Najwyższego i niezakończone prawomocnym orzeczeniem, wydłużony zostanie bieg terminu przedawnienia o wskazany w ustawie okres. Bieg terminu przedawnienia nie zostanie jednakże wydłużony w sprawach, w których termin przedawnienia upłynął przed dniem wejścia w życie przedłożonej ustawy. Jeżeli przedawnienie nastąpiłoby przed upływem 12 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy, termin przedawnienia upłynie z tym dniem.

Ustawa przyznaje uprawnienie do wznowienia postępowania sędziemu, w stosunku do którego wydany został przez Sąd Najwyższy w składzie którego brał udział sędzia Izby Dyscyplinarnej, prawomocny wyrok dyscyplinarny lub podjęta została uchwała prawomocnie zezwalająca na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej. Wniosek o wznowienie postępowania przysługuje w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Pierwsze posiedzenie w sprawie rozpoznania wniosku powinno nastąpić nie później niż w terminie 3 miesięcy, licząc od dnia złożenia wniosku, z kolei orzeczenie powinno zostać przez Sąd Najwyższy wydane w terminie 12 miesięcy od dnia złożenia wniosku.

Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziego Sądu Najwyższego

Poza zmianami w organizacji Sądu Najwyższego, ustawa wprowadza zmiany w zakresie przesłanek odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego Sądu Najwyższego poprzez wprowadzenie w ustawie z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym stypizowanej formy deliktu dyscyplinarnego w postaci odmowy wykonywania wymiaru sprawiedliwości. Wprowadzono również przepisy wskazujące wyraźnie, jakie okoliczności związane z orzekaniem nie stanowią przewinienia dyscyplinarnego. I tak przewinieniem dyscyplinarnym nie będzie: 1) okoliczność, że orzeczenie sądowe wydane z udziałem sędziego obarczone jest błędem w zakresie wykładni i stosowania przepisów prawa krajowego lub prawa Unii Europejskiej lub w zakresie ustalenia stanu faktycznego lub oceny dowodów, 2) wystąpienie do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z wnioskiem o rozpatrzenie pytania prejudycjalnego, o którym mowa w art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz 3) badanie spełniania wymogów niezależności lub niezawisłości albo niezawisłości i bezstronności w przypadkach wskazanych w ustawie nowelizującej. Jednocześnie w ustawie w sposób wyraźny wskazano, że okoliczności towarzyszące powołaniu sędziego Sądu Najwyższego nie mogą stanowić wyłącznej podstawy do podważenia orzeczenia wydanego z udziałem sędziego lub kwestionowania jego niezawisłości i bezstronności. Powyższe, analogiczne zmiany wprowadzono również do ustawy – Prawo o ustroju sądów wojskowych, Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz Prawo o ustroju sądów administracyjnych, przez co obejmą również sędziów zajmujących stanowiska w poszczególnych rodzajach sądów.

Wymogi niezawisłości lub bezstronności przez sędziego

Ustawodawca wprowadził ponadto nową instytucję procesową umożliwiającą badanie spełnienia przez sędziego Sądu Najwyższego wymogów niezawisłości i bezstronności z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jego powołaniu oraz postępowania po powołaniu, jeżeli w okolicznościach konkretnej sprawy może to doprowadzić do naruszenia standardu niezawisłości lub bezstronności, mającego wpływ na wynik sprawy z uwzględnieniem okoliczności dotyczących uprawnionego oraz charakteru sprawy. Celem tej instytucji jest zapewnienie uczestnikom postępowania sądowego lub sądowo-administracyjnego gwarancji procesowych, że nie występują jakiekolwiek wątpliwości odnośnie bezstronności i niezawisłości sędziego orzekającego w sprawie. Analogiczne zmiany zostały wprowadzone w ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawie – Prawo o ustroju sądów administracyjnych oraz w ustawie – Prawo o ustroju sądów wojskowych. Poszczególne ustawy będą określały tryb badania wymogów niezawisłości i bezstronności, w tym terminy do złożenia wniosku, katalog uprawnionych do złożenia wniosku, warunki formalne wniosku i skutki ich niezachowania, a także procedurę rozpatrywania wniosku oraz postępowanie odwoławcze. Stwierdzając, że zachodzą okoliczności dotyczące naruszenia wymogów niezawisłości lub bezstronności przez sędziego, sąd wyłączy sędziego od rozpoznania sprawy. Co istotne, wyłączenie sędziego od udziału w danej sprawie nie będzie mogło stanowić podstawy do wyłączenia tego sędziego z innych spraw rozpoznawanych z jego udziałem. Ustawa przewiduje także procedurę odwoławczą od postanowienia w przedmiocie wniosku. Konsekwencją zaproponowanych zmian jest wprowadzenie przepisów przejściowych dla aktualnie toczących się spraw sądowych lub sądowo-administracyjnych.

Od kiedy nowe przepisy?

Ustawa wejdzie w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia.