Wnioski o ochronę międzynarodową - MSWiA odpowiada RPO

RPO: nieprzyjmowanie wniosków o ochronę międzynarodową w strefie przygranicznej to naruszenie prawa

19 sierpnia 2021 r. przedstawiciele Biura Rzecznika Praw Obywatelskich przeprowadzili niezapowiedzianą wizytację granicy polsko-białoruskiej, w pobliżu miejscowości Usnarz Górny, w miejscu, gdzie przebywa obecnie grupa ok. 30 obywateli Afganistanu, kobiet i mężczyzn, wśród których są osoby deklarujące zamiar ubiegania się o ochronę międzynarodową na terytorium RP.

Deklaracje takie, jednoznaczne i wyraźne, zgłaszane były funkcjonariuszom Straży Granicznej w języku angielskim, w obecności przedstawicieli Biura RPO, a także bezpośrednio w rozmowach cudzoziemców z pracownikami Biura. W chwilach, w których deklaracje te były wygłaszane cudzoziemcy podchodzili do funkcjonariuszy SG, a ci usiłowali nie dopuścić do przekroczenia granicy, w sposób werbalny i niewerbalny wydając polecenia cofnięcia się.

Nie ma zatem wątpliwości, że między funkcjonariuszami polskiej Straży Granicznej a cudzoziemcami nie tylko dochodziło do interakcji, ale też funkcjonariusze SG wykonywali wobec cudzoziemców czynności służbowe, co z kolei uzasadnia opinię, że cudzoziemcy, nawet jeżeli nie wkroczyli na terytorium Polski a jedynie próbowali tego dokonać, znajdowali się pod jurysdykcją polskiej Straży Granicznej.

Prawo do ubiegania się w Polsce o status uchodźcy, zgodnie z postanowieniami Konwencji dotyczącej statusu uchodźców podpisanej w Genewie w dniu 28 lipca 1951 r.,jest prawem konstytucyjnym, gwarantowanym w art. 56 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Prawo to mieści się w konstytucyjnym katalogu praw i wolności człowieka i - jako takie - nie może być w swej istocie ograniczane, ani przepisami ustaw, ani tym bardziej działaniem lub zaniechaniem ze strony organów państwa.

Podobną gwarancję prawa do azylu zawiera również art. 18 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, który choć posługuje się pojęciem azylu, to w swej treści odwołuje się wprost do przywołanej wyżej Konwencji. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/32/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wspólnych procedur udzielania i cofania ochrony międzynarodowej w motywie 25 preambuły precyzuje, że każdy wnioskodawca powinien mieć zapewniony skuteczny dostęp do procedur rozpatrywania wniosku o ochronę międzynarodową. Tę ogólną zasadę uszczegóławia art. 6 ust. 2 dyrektywy, który nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia osobom zamierzającym wystąpić z takim wnioskiem możliwości jak najszybszego jego złożenia.

Obowiązki spoczywające na funkcjonariuszach SG w zakresie przyjmowania wniosków o udzielenie ochrony, służące zapewnieniu skutecznej realizacji wskazanych wyżej praw cudzoziemca, wynikają wprost m.in. z art. 30 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Odstąpienie od tych obowiązków w sytuacji, w której osoba znajdująca się de facto pod jurysdykcją polskiej Straży Granicznej deklaruje zamiar złożenia wniosku o udzielenie ochrony na terytorium RP, stanowi rażące naruszenie ww. przepisów i pozostaje w sprzeczności ze standardami wyznaczonymi przez Konwencję genewską.

Każda osoba, która przebywając na granicy RP zgłosi funkcjonariuszowi SG wykonującemu wobec niej jakiekolwiek czynności służbowe zamiar przekroczenia granicy w celu ubiegania się w Polsce o ochronę międzynarodową, powinna zostać wpuszczona na terytorium Polski, a funkcjonariusze właściwej miejscowo Placówki Straży Granicznej zobowiązani są przyjąć od niej odpowiedni wniosek. Obowiązek ten powinien być realizowany niezależnie od tego, czy obecność cudzoziemców na granicy polsko – białoruskiej jest skutkiem celowej polityki władz białoruskich.

Rzecznik prosi zatem Prezesa Rady Ministrów o niezwłoczne podjęcie działań w celu rozwiązania sytuacji na granicy polsko-białoruskiej i zapewnienie cudzoziemcom przebywającym w okolicy Usnarza Górnego, deklarującym zamiar ubiegania się w Polsce o ochronę międzynarodową, możliwości złożenia stosownych wniosków, zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.

Równocześnie Rzecznik zwraca uwagę premiera na dramatyczne warunki, w jakich przebywa wspomniana grupa cudzoziemców i apeluje o podjęcie pilnego dialogu z przedstawicielami władz Republiki Białorusi na temat niezwłocznego zapewnienia cudzoziemcom podstawowej pomocy w postaci wody, pożywienia, środków higieny, niezbędnych leków oraz umożliwienia im dostępu do przenośnych toalet i w razie konieczności dostępu do opieki medycznej.

Odpowiedź Bartosza Grodeckiego, podsekretarza stanu MSWiA

W nawiązaniu do wystąpień Pana Rzecznika: z 20 sierpnia 2021 r. dotyczącego sytuacji cudzoziemców przebywających na granicy polsko-białoruskiej w pobliżu miejscowości Usnarz Górny, z 25 sierpnia 2021 r. w sprawie zobowiązania Straży Granicznej do umożliwienia cudzoziemcom dostępu do procedury uchodźczej, w oparciu o obowiązujące prawo krajowe, a także o międzynarodowe zobowiązania wynikające z zawartych umów i z 25 sierpnia 2021 r. dotyczącego wprowadzonych zmian w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 13 marca 2020 r. w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego na określonych przejściach granicznych (sygn. XI.540.9.2020.AS) uprzejmie przedstawiam, co następuje:

Cudzoziemcy, o których mowa w wystąpieniach Pana Rzecznika przebywają na terytorium Republiki Białorusi, tym samym odpowiedzialność za udzielenie im pomocy spoczywa na władzach białoruskich. Rząd RP 22 sierpnia 2021 r. skierował do władz Białorusi notę dyplomatyczną, zawierającą propozycję natychmiastowego dostarczenia cudzoziemcom przebywającym na terytorium tego kraju pomocy rzeczowej. Strona białoruska nie zezwoliła na wjazd konwoju humanitarnego, co obecnie uniemożliwia udzielenie wsparcia ww. cudzoziemcom.

Kwestie dotyczące udzielania ochrony międzynarodowej na terytorium naszego kraju reguluje ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z jej przepisami cudzoziemiec osobiście składa wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej do Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców (UdSC) za pośrednictwem komendanta oddziału Straży Granicznej albo komendanta placówki SG.

Procedura przyjmowania wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej nie przewiduje sytuacji ich składania poza terytorium RP, tj. gdy cudzoziemiec przebywa po drugiej stronie granicy państwowej, na terytorium innego państwa ani za pośrednictwem pełnomocnika. Straż Graniczna nie może ingerować i prowadzić swoich działań na terytorium innego państwa.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji nie podziela opinii wyrażonej w wystąpieniu Pana Rzecznika, że ewentualny kontakt werbalny pomiędzy osobami przebywającymi na terytorium Białorusi a funkcjonariuszami Straży Granicznej, samodzielnie konstytuuje relację jurysdykcji państwa polskiego nad tymi osobami w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.

Wszyscy cudzoziemcy poszukujący w naszym kraju ochrony międzynarodowej mają prawo do złożenia wniosku o jej udzielenie w przejściu granicznym podczas kontroli granicznej (również w sytuacji, gdy nie spełniają warunków wjazdu i pobytu na terytorium Polski).

Należy podkreślić, że SG jest zobligowana do strzeżenia nienaruszalności granicy państwa i nie może celowo zezwolić na jej przekroczenie wbrew prawu. W świetle obowiązujących przepisów prawa nie ma możliwości przekraczania granicy państwowej, stanowiącej granicę zewnętrzną Unii Europejskiej (UE), poza czynnymi przejściami granicznymi. Zgodnie z art. 5 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/399 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie unijnego kodeksu zasad regulujących przepływ osób przez granice (kodeks graniczny Schengen) przekraczanie granic zewnętrznych dozwolone jest jedynie na przejściach granicznych i w ustalonych godzinach ich otwarcia.

Zarówno Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie w dniu 28 lipca 1951 roku, jak i uzupełniający ją Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967 roku, a także gwarancja prawa do ubiegania się w Polsce o ochronę międzynarodową wynikająca z art. 56 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, nie stoją w sprzeczności z ochroną porządku prawnego, w tym zasadami ochrony granicy państwowej i zewnętrznej UE.

Zgodnie z Konwencją państwa-strony są zobowiązane do niewydalania i niezawracania uchodźców do granicy państw, w których ich życiu zagrażałoby niebezpieczeństwo ze względu na rasę, religię, obywatelstwo, przynależność do określonej grupy społecznej lub poglądy polityczne, z wyjątkiem sytuacji, gdy stanowią oni zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. To zobowiązanie jest przestrzegane przez służby realizujące zadania w zakresie ochrony granicy państwowej.

Odnosząc się do kwestii dotyczącej zmian w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego na określonych przejściach granicznych, uprzejmie wyjaśniam, że to rozporządzenie zostało wprowadzone do porządku prawnego w celu minimalizowania zagrożeń dla zdrowia publicznego na terytorium RP, z uwagi na ogłoszony stan epidemiologiczny, a następnie stan epidemii, wywołany wirusem SARS-Cov-2.

Głównym celem rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 20 sierpnia 2021 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego
na określonych przejściach granicznych było doprecyzowanie kwestii osób niemieszczących się w kategorii uprawnionych do przekraczania granicy państwowej, które pomimo obowiązujących restrykcji deklarują chęć przekroczenia granicy, lub też wbrew obowiązującym przepisom ją przekraczają.

Wprowadzone zmiany stanowią o pouczeniu osoby o obowiązku niezwłocznego opuszczenia terytorium RP oraz o zawróceniu do linii granicy państwowej. Przepisy nowelizacji regulują przedmiotową materię w sposób komplementarny, zarówno w odniesieniu do osób pojawiających się bezpośrednio w przejściu granicznym, na którym ruch graniczny został zawieszony lub ograniczony, jak i do tych ujawnionych poza zasięgiem terytorialnym przejścia granicznego.

Powyższe jest podyktowane koniecznością zapewnienia ochrony zdrowia publicznego w kontekście narastającego zjawiska nielegalnej presji migracyjnej na polsko-białoruskim odcinku granicy państwowej. Tak zintensyfikowany, nieuregulowany napływ obywateli państw trzecich niespełniających warunków wjazdu i pobytu, w tym osób zakażonych wirusem SARS-Cov-2, w sposób bezpośredni może prowadzić do zwiększenia ryzyka zakażeń na terytorium naszego państwa.

Należy podkreślić, że ww. rozporządzenie nie odnosi się do zapisów Konwencji oraz ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP pozostając tym samym, jako akt prawny niższego rzędu, bez uszczerbku dla ich stosowania.

Tym samym cudzoziemiec znajdujący się na terytorium RP, a nienależący do kategorii osób wymienionych w § 3 ust. 2 ww. rozporządzenia, który samodzielnie zadeklaruje chęć ubiegania się o udzielenie ochrony międzynarodowej, będzie miał możliwość złożenia wniosku w tej sprawie do Szefa UdSC, za pośrednictwem organu SG. Taki wniosek zostanie przyjęty przez organy SG oraz niezwłocznie w ciągu 48 godzin przesłany do Szefa UdSC celem jego dalszego procedowania.