1 lipca 2025 r. na rachunki bankowe tysięcy kobiet 60+ i mężczyzn 65+ trafi przelew od ZUS z nowym świadczeniem. Jeżeli nie dostałeś pieniędzy – sprawdź co zrobić, aby je otrzymać

• Renta rodzinna w zbiegu z „własną” emeryturą lub rentą (czyli tzw. renta wdowia) – komu przysługuje to świadczenie?
• Renty wdowiej nie otrzymają młode wdowy i wdowcy (nawet jeżeli zostały/-li sami z dzieckiem)
• Renty wdowiej nie otrzymają wdowy (lub odpowiednio – wdowcy) „porzucone"/-eni" przez współmałżonka (lub odpowiednio – współmałżonkę)
• Renta wdowia – w jakiej wysokości i od kiedy przysługuje?
• Renta wdowia – można pobierać dwa albo nawet trzy świadczenia emerytalno-rentowe jednocześnie, ale jest limit
• Renta wdowia – dlaczego świadczenie nie wpłynęło na rachunek bankowy w dniu 1 lipca 2025 r.?

Renta rodzinna w zbiegu z „własną” emeryturą lub rentą (czyli tzw. renta wdowia) – komu przysługuje to świadczenie?

Renta wdowia – to możliwość pobierania, od 1 lipca 2025 r., renty rodzinnej po zmarłym małżonku i jednocześnie własnego świadczenia emerytalnego lub rentowego zgodnie z dokonanym wyborem. Świadczenie to, sprawdza się zatem do zmiany zasad pobierania świadczeń emerytalno-rentowych przez seniorki i seniorów, polegając na dopuszczeniu możliwości pobierania przez nich kilku świadczeń emerytalno-rentowych jednocześnie. Dodatkowych pieniędzy – w przypadku śmierci męża lub odpowiednio – żony – choć nazwa świadczenia sugerowałaby, że powinno ono dotyczyć wszystkich wdów (jak i wdowców) – nie otrzymają jednak wszystkie osoby, których współmałżonek zmarł.

Renta wdowia – czyli prawo do pobierania dwóch albo nawet trzech świadczeń emerytalno-rentowe jednocześnie – przysługuje seniorkom i seniorom, którzy spełniają określone warunki ustawowe i (począwszy od 1 stycznia 2025 r.) złożą stosowny wniosek do ZUS.

Zgodnie z ustawą z dnia 26.07.2024 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw – uprawnioną/ym do renty wdowiej, jest wdowa i odpowiednio – wdowiec, której/mu przysługuje prawo do:

• renty rodzinnej po zmarłym małżonku lub odpowiednio – małżonce oraz
• własnego świadczenia emerytalno-rentowego – tj. emerytury, emerytury rolniczej, emerytury z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin, emerytury wojskowej, emerytury policyjnej, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, emerytury pomostowej, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, renty z tytułu niezdolności do pracy, w tym renty szkoleniowej, renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, renty rolniczej szkoleniowej, renty z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin, wojskowej renty inwalidzkiej albo policyjnej renty inwalidzkiej,

i która/y spełnia ponadto następujące warunki:

• ma co najmniej 60 lat (w przypadku kobiet) lub odpowiednio – 65 lat (w przypadku mężczyzn),
• do dnia śmierci małżonka/małżonki pozostawała/pozostawał z nim/z nią we wspólności małżeńskiej,
• nabyła/nabył prawo do renty rodzinnej po zmarłym małżonku/małżonce nie wcześniej niż 5 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego, czyli przed ukończeniem 55 lat (w przypadku kobiet) lub odpowiednio – 60 lat (w przypadku mężczyzn) oraz
• nie pozostaje obecnie w związku małżeńskim.

Renty wdowiej nie otrzymają młode wdowy i wdowcy (nawet jeżeli zostały/-li sami z dzieckiem)

Wszystkie ww. warunki ustawowe muszą przy tym być spełnione łącznie, a zatem – na rentę wdowią, nie mają co liczyć wdowy i wdowcy, którzy nie osiągnęli powszechnego wieku emerytalnego. Wiek ten wynosi odpowiednio 60 lat (w przypadku kobiet) i 65 lat (w przypadku mężczyzn).

Renty wdowiej – co do zasady (bo z zastrzeżeniem omówionego dalej wyjątku) – nie otrzymają zatem osoby, których współmałżonkowie zmarli przed osiągnięciem przez nich wieku emerytalnego (i nie ma przy tym znaczenia czy wychowują dzieci, których ojcem lub matką był zmarły współmałżonek lub odpowiednio – współmałżonka). Jest jednak pewien wyjątek od powyższej reguły. Na rentę wdowią mogą liczyć osoby, których współmałżonek (lub odpowiednio – współmałżonka) zmarł (lub odpowiednio – zmarła) nie wcześniej niż na 5 lat przed osiągnięciem przez nich wieku emerytalnego, ponieważ jedną z przesłanek przysługiwania renty wdowiej jest: nabycie prawa do renty rodzinnej po zmarłym małżonku/małżonce nie wcześniej niż 5 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego, czyli co do zasady – przed ukończeniem 55 lat (w przypadku kobiet) lub odpowiednio – 60 lat (w przypadku mężczyzn). Jeżeli zatem np. kobieta owdowieje na 5 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego i nabędzie prawo do renty rodzinnej po zmarłym mężu, następnie – po osiągnięciu przez nią wieku emerytalnego (a zatem – w zależności od jej wieku – być może nie od razu w styczniu 2025 r., ale w terminie późniejszym) – będzie mogła ubiegać się o rentę wdowią.

Potwierdza to (opublikowana na stronie internetowej resortu) odpowiedź Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej udzielona na pytanie: „Razem z mężem pracowaliśmy w Policji i dwa lata temu przeszliśmy na emerytury. Mąż zmarł w tamtym roku. Aktualnie mam 58 lat. Czy nabędę prawo do renty wdowiej?”, zgodnie z którą: W przypadku ww. kobiety – nie będzie możliwości pobierania dwóch świadczeń (w ramach renty wdowiej) już od lipca 2025 r. Jednak z chwilą osiągnięcia przez nią 60 lat – możliwość taka powstanie, pod warunkiem, że jej emerytura albo renta rodzinna po mężu nie przekroczy trzykrotności miesięcznej kwoty najniższej emerytury.

Renty wdowiej nie otrzymają wdowy (lub odpowiednio – wdowcy) „porzucone"/-eni" przez współmałżonka (lub odpowiednio – współmałżonkę)

Kolejnym z warunków, który musi spełniać wdowa lub odpowiednio – wdowiec, aby nabyć prawo do renty wdowiej jest – pozostawanie ze zmarłym małżonkiem lub odpowiednio – małżonką, do dnia jego lub odpowiednio – jej śmierci, we wspólności małżeńskiej.

Owa „wspólność małżeńska” nie jest tym samym co ustawowa wspólność majątkowa, o której mowa w art. 31 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, która polega na tym, że – z chwilą zawarcia małżeństwa, każdy przedmiot majątkowy nabyty w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, „wchodzi” do majątku wspólnego małżonków, czyli staje się własnością zarówno żony, jak i męża.

Wspólność małżeńska, o której mowa w art. 95a ust. 2 pkt 2, dodanym do ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ustawą z dnia 26 lipca 2024 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw – tj. której istnienie w dniu śmierci małżonka lub odpowiednio małżonki, stanowi jedną z przesłanek przysługiwania renty wdowiej – nie została zdefiniowana w żadnym akcie prawnym (nie posiada swojej definicji legalnej).

Jej znaczenia należy poszukiwać w orzecznictwie sądowym. I tak:

1. zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2000 r. (sygn. akt II UKN 552/99) – okoliczności dotyczące istnienia albo nieistnienia rzeczywistej „wspólności małżeńskiej”, powinny być badane z uwzględnieniem uczuciowej motywacji zachowań małżonków.

Istnienie pomiędzy małżonkami wspólności małżeńskiej jest zatem niezależne od istnienia pomiędzy nimi ustawowej wspólności majątkowej. Wspólność małżeńska może zatem istnieć pomiędzy małżonkami zarówno w przypadku istnienia pomiędzy nimi wspólności majątkowej, jak i w przypadku zawarcia przez małżonków intercyzy (ustanawiającej pomiędzy nimi rozdzielność majątkową);

2. w wyroku z dnia 6 marca 1997 r. (sygn. akt II UKN 17/97) – Sąd Najwyższy uznał z kolei, iż wspólność małżeńska „oznacza rzeczywisty związek łączący małżeństwo, obejmujący wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, wspólne pożycie, wierność i pomoc we współdziałaniu dla dobra założonej przez siebie rodziny”.

Jeżeli zatem np. zmarły mąż, przed śmiercią, „porzucił” żonę dla innej kobiety (lub odpowiednio – zmarła żona, przed śmiercią, „porzuciła” męża dla innego mężczyzny) – zgodnie z art. art. 95a ust. 2 pkt 2, dodanym do ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ustawą z dnia 26 lipca 2024 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw – nie będzie jej (lub odpowiednio – jemu) przysługiwała renta wdowia, nawet jeżeli formalnie – w dniu śmierci zmarłego małżonka (lub odpowiednio – małżonki) – będą nadal pozostawać w małżeństwie. Nie będzie tu również miało znaczenia – czy taka owdowiała kobieta lub owdowiały mężczyzna, będzie miał zasądzone alimenty po zmarłym mężu lub odpowiednio – żonie. Zasądzenie takich alimentów (lub ustalenie ich ugodą sądową) – pomimo nieistnienia między małżonkami, w dniu śmierci jednego z nich, wspólności małżeńskiej – uprawnia do renty rodzinnej (w myśl art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), ale nie będzie uprawniało do renty wdowiej.

Zgodnie z ww. art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych – „Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.”

W tym miejscu, należy sobie zadać pytanie – w jaki sposób ZUS, decydując o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia – zamierza weryfikować czy małżonkowie, w dniu śmierci jednego z nich – pozostawali w ww. wspólności małżeńskiej (i jakie były ich uczuciowe motywy tego, że np. nie zamieszkiwali razem)? Czy dojdzie do tak kuriozalnych sytuacji, że będzie przesłuchiwał świadków (np. sąsiadów lub rodzinę) na okoliczność wspólnego zamieszkiwania małżonków?

Powyższe rozumienie „wspólności małżeńskiej” (wynikające z orzecznictwa Sądu Najwyższego), potwierdziło również Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, w opublikowanych na swojej stronie internetowej „pytaniach i odpowiedziach” dotyczących renty wdowiej:

Na pytanie – czy w przypadku orzeczenia separacji pomiędzy małżonkami na rok przed śmiercią męża, wdowie przysługiwać będzie po zmarłym mężu renta wdowia – MRPiPS udzieliło następującej odpowiedzi:

„Ustawa o „rencie wdowiej” zakłada, że prawo do pobierania dwóch świadczeń, czyli w Pani przypadku emerytury i części renty rodzinnej po mężu, przysługuje pod warunkiem pozostawania we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci małżonka. W orzecznictwie sądowym wskazuje się, iż wspólność małżeńska oznacza rzeczywisty związek łączący małżeństwo, obejmujący wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, wspólne pożycie, wierność i pomoc we współdziałaniu dla dobra założonej przez siebie rodziny. Ponieważ w Pani przypadku separacja została orzeczona, to należy uznać, że warunek pozostawania we wspólności małżeńskiej do dnia śmierci małżonka nie został spełniony. Zatem w Pani sytuacji nie będzie możliwości pobierania od przyszłego roku obydwu świadczeń.”

Renta wdowia – w jakiej wysokości i od kiedy przysługuje?

Osoby, które spełniają łącznie wszystkie ww. przesłanki ustawowe uprawniające do przyznania renty wdowiej – od miesiąca, w którym złożą wniosek o ustalenie zbiegu świadczeń z rentą rodzinną (nabór wniosków rozpoczął się 1 stycznia 2025 r.), jednak nie wcześniej niż od 1 lipca 2025 r. – będą mogły otrzymywać, według własnego wyboru (czyli w zależności od tego, który wariant będzie dla niej lub dla niego korzystniejszy):

• 100% renty rodzinnej oraz 15% własnego świadczenia albo
• 100% własnego świadczenia oraz 15% renty rodzinnej.

Przez rentę rodzinną, rozumiana jest przy tym nie tylko renta rodzinna wypłacana przez ZUS, ale również renta rodzinna wypłacana przez inne organy emerytalno-rentowe, tj. renta rodzinna dla rolników, a także wojskowa oraz policyjna renta rodzinna.

Wdowa (lub odpowiednio – wdowiec), której/mu poza rentą rodzinną po zmarłym małżonku lub odpowiednio – małżonce oraz własnej emerytury, przysługuje ponadto prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową – jeżeli spełnia ww. warunki (określone dla przypadku zbiegu dwóch świadczeń) w zakresie wieku, pozostawania ze zmarłym małżonkiem/małżonką we wspólności małżeńskiej, wieku, w którym nabyła/nabył prawo do renty rodzinnej oraz stanu cywilnego – może nawet nabyć prawo do pobierania trzech świadczeń jednocześnie (w wybranej przez siebie konfiguracji):

• 100% renty rodzinnej, 15% emerytury i 50% renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego albo
• 100% emerytury, 15% renty rodzinnej i 50% renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego albo
• 100% renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego, 15% renty rodzinnej i 50% emerytury.

Zasady te, znajdują również zastosowanie w przypadku prawa do renty rodzinnej oraz zbiegu świadczeń, o których mowa w przepisach ustawy z dnia 29.05.1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin.

Renta wdowia – można pobierać dwa albo nawet trzy świadczenia emerytalno-rentowe jednocześnie, ale jest limit

Wdowy i wdowcy, będący emerytami lub rencistami, którzy spełniają powyższe warunki ustawowe do otrzymywania dwóch albo nawet trzech świadczeń emerytalno-rentowych jednocześnie, nie mogą jednak otrzymywać ich bez żadnych limitów. Ustawodawca zdecydował się bowiem na zastrzeżenie maksymalnej wysokości świadczeń wypłacanych w ramach zbiegu. I tak – suma świadczeń emerytalno-rentowych w zbiegu z rentą rodzinną, nie może przekroczyć trzykrotności najniższej emerytury, o której mowa w art. 85 ust. 2 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Na dzień dzisiejszy – próg ten opiewa na kwotę 5 636 zł lub 5 637 zł¹ (w zależności od tego, jak ostatecznie ww. kwota zostanie zaokrąglona przez ZUS). Będzie miał on zastosowanie do świadczeń wypłacanych w okresie od 1 lipca 2025 r. do 28 lutego 2026 r., ponieważ 1 marca 2026 r. – w związku z coroczną waloryzacją świadczeń emerytalno-rentowych – zostanie ustalona nowa kwota najniższej emerytury, a tym samym – nowy limit renty wdowiej.

Do powyższego limitu, wliczane są również świadczenia wypłacane przez instytucje zagraniczne oraz inne niż jednorazowe świadczenia i dodatki wypłacane na podstawie ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych lub odrębnych przepisów wraz ze świadczeniami, których dotyczy zbieg (tj. m.in. z rentą rodzinną i emeryturą).

Jeśli suma świadczeń w zbiegu przekroczy trzykrotność najniższej emerytury – nie będzie to skutkowało utratą przez wdowę lub wdowca prawa do pobierania dwóch lub odpowiednio – trzech świadczeń jednocześnie. W takiej sytuacji – ZUS dokona odpowiedniego pomniejszenia świadczeń o kwotę przekroczenia. Jako pierwsze, zostaną pomniejszone świadczenia finansowane z budżetu państwa, według następującej kolejności:

• świadczenia z zaopatrzenia emerytalno-rentowego żołnierzy zawodowych,
• świadczenia z zaopatrzenia emerytalno-rentowego funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Biura Ochrony Rządu, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz
• inne świadczenia,

a następnie, kolejno:

• świadczenia finansowane z Funduszu Emerytalno-Rentowego Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego,
• świadczenia finansowane z Funduszu Pracy,
• świadczenia finansowane z Funduszu Emerytur Pomostowych oraz
• świadczenia finansowane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Renta wdowia – dlaczego świadczenie nie wpłynęło na rachunek bankowy w dniu 1 lipca 2025 r.?

Prawo do nowego świadczenia, czyli renty wdowiej (która polega na wypłacie renty rodzinnej w „zbiegu” z „własnym” świadczeniem emerytalno-rentowym) – jak zostało już wspomniane powyżej – przysługuje od miesiąca złożenia do ZUS wniosku o ustalenie zbiegu świadczeń z rentą rodzinną (na formularzu – wniosek ERWD), jednak nie wcześniej niż od 1 lipca 2025 r. (i oczywiście – pod warunkiem spełnienia wszystkich przesłanek ustawowych, od których uzależnione jest przysługiwanie renty wdowiej).

Zgodnie z informacją podaną na stronie internetowej MRPiPS – prawo do wypłaty świadczeń w „zbiegu” powstaje z dniem 1 lipca 2025 r., dla wszystkich wniosków złożonych do 30 czerwca 2025 r. Na wypłatę świadczenia jeszcze w lipcu 2025 r. (lub odpowiednio – za lipiec 2025 r.) – choć już na pewno nie z dniem 1 lipca br. – mogą zatem również liczyć wszystkie uprawnione osoby, które złożą do ZUS wniosek o przyznanie świadczenia (na formularzu wniosku ERWD) do 31 lipca 2025 r., ponieważ – „wypłata renty wdowiej następuje od miesiąca złożenia wniosku, nie wcześniej jednak niż od 1 lipca 2025 r.”. Osobom, które wystąpią do ZUS z wnioskiem o ustalenie zbiegu świadczeń z rentą rodzinną po 31 lipca 2025 r. – świadczenie za lipiec br., nie będzie już natomiast przysługiwać.

Powodów nieotrzymania świadczenia przez wdowę (lub odpowiednio – wdowca) w dniu 1 lipca 2025 r., może być zatem kilka:

1. niespełnienie przesłanek ustawowych przysługiwania renty wdowiej, pomimo bycia wdową lub wdowcem – tj. m.in. kryterium wieku czy pozostawania ze zmarłym współmałżonkiem (lub odpowiednio – współmałżonką) we wspólności małżeńskiej w dniu jego (lub odpowiednio – jej) śmierci,
2. niezłożenie do ZUS wniosku o ustalenie zbiegu świadczeń z rentą rodzinną (na formularzu – wniosek ERWD) w okresie od 1 stycznia 2025 r. do 30 czerwca 2025 r. – jeżeli jednak ww. wniosek zostanie złożony jeszcze w lipcu 2025 r. – prawo do świadczenia za miesiąc lipiec, nie przepadnie (jego termin wypłaty – będzie jednak późniejszy niż 1 lipca 2025 r.),
3. inny niż 1 dzień miesiąca, dotychczasowy termin wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych przez ZUS – renta wdowia wypłacana jest bowiem przez ZUS w terminie odpowiadającym dotychczasowemu terminowi wypłaty uprawnionej osobie jej świadczeń emerytalno-rentowych. Zatem – w przypadku otrzymywania dotychczas emerytury np. 6, 10, 15, 20 lub 25 dnia każdego miesiąca – renta wdowia, zostanie wypłacona w tym właśnie dniu. Jeżeli wniosek ERWD został złożony do dnia 30 czerwca 2025 r. i spełnione są wszystkie ustawowe przesłanki przysługiwania świadczenia – renta wdowia powinna trafić na rachunek bankowy uprawnionego jeszcze w lipcu, w dniu miesiąca w którym dotychczas były przez ZUS wypłacane świadczenia emerytalno-rentowe. Jeżeli natomiast – wniosek ERWD zostanie złożony do ZUS przez wdowę (lub odpowiednio – wdowca) dopiero w lipcu 2025 r. – pieniądze zostaną wypłacone wraz z lipcową wypłatą emerytury lub renty, o ile termin ten nie będzie przypadał przed dniem złożenia wniosku o przyznanie świadczenia i ZUS zdąży go (przed tym terminem) rozpatrzyć. W tym ostatnim przypadku – nawet jeżeli pieniądze nie trafią na konto uprawnionego wraz z lipcową wypłatą emerytury lub renty – świadczenie za lipiec br. nie przepadnie, ponieważ prawo do niego (oczywiście o ile spełnione są pozostałe przesłanki ustawowe przysługiwania świadczenia) zagwarantowane jest już samym tym, że wniosek zostanie złożony do ZUS nie później niż dni dnia 31 lipca 2025 r. („wypłata renty rodzinnej w zbiegu z „własnym” świadczeniem w ramach renty wdowiej nastąpi od miesiąca złożenia wniosku”).

¹ Ponieważ – zgodnie z komunikatem Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 lutego 2025 r. w sprawie kwoty najniższej emerytury i renty, dodatku pielęgnacyjnego i dodatku dla sierot zupełnych, kwot maksymalnych zmniejszeń emerytur i rent oraz kwot emerytur i rent wolnych od egzekucji i potrąceń – od 1 marca 2025 r., kwota najniższej emerytury opiewa na 1 878,91 zł

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 1631 z późn. zm.)
• Ustawa z dnia 26.07.2024 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2024 r., poz. 1243 z późn. zm.)
• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 2809)