MEN: To już koniec papierowych podręczników i zbyt ciężkich tornistrów. Wszystkie podręczniki szkolne w wersji cyfrowej

• Ile powinien ważyć tornister? Zdecydowanie mniej niż zazwyczaj waży
• W obecnym stanie prawym podręczniki muszą już posiadać swoje cyfrowy odpowiednik, ale nie wszystkie
• Cyfrowe odpowiedniki podręczników niedostosowane do potrzeb niepełnosprawnych uczniów
• Nowelizacja ustawy o systemie oświaty: swoje cyfrowe odpowiedniki, mają posiadać wszystkie podręczniki, bez względu na datę dopuszczenia do użytku szkolnego
• Nowelizacja ustawy o systemie oświaty nie rozwiązuje problemu niepełnosprawnych uczniów – czy cyfrowe odpowiedniki podręczników zostaną dostosowane do ich potrzeb?
• Kiedy można spodziewać się wejścia w życie regulacji wprowadzających obowiązek cyfrowych odpowiedników dla wszystkich podręczników? 
• Równolegle trwają prace nad ustanowieniem „Polityki Cyfrowej Transformacji Edukacji”, aby móc sięgnąć po środki na realizację tego celu do UE

Ile powinien ważyć tornister? Zdecydowanie mniej niż zazwyczaj waży

Wraz z początkiem roku szkolnego, od wielu lat powraca temat zbyt ciężkich plecaków szkolnych. Polskie ustawodawstwo nie reguluje kwestii maksymalnej wagi tornistra, ale zgodnie z zaleceniami Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS) – aby waga tornistra/plecaka szkolnego nie szkodziła zdrowiu dziecka – nie powinna ona przekraczać 10-15 % masy ciała ucznia. Przykładowo: dziecko ważące 25 kg nie powinno nosić do szkoły tornistra, którego waga przekraczałaby 2,5 – 3,75 kg.

Jak podkreśla GIS – plecak/tornister odpowiednio dobrany do wieku użytkownika i nie zanadto obciążony, odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu prawidłowej postawy ciała dziecka, szczególnie w tak ważnym okresie kształtowania sylwetki, jakim jest wiek szkolny.

Z badań przeprowadzonych w 2023 r. wśród 546 uczniów z klas I-VIII szkoły podstawowej, przez Powiatową Stację Sanitarno-Epidemiologiczną w Płocku, wynika jednak, że zaledwie ¼ uczniów uzyskała optymalną, tj. 10% normę obciążenia ciała wagą tornistra. Ponad połowa uczniów, uzyskała natomiast normę wysoką do 15% wagi ciała, a pozostałe, przeszło 15% uczniów – przyszło do szkoły tornistrami, w których odnotowano wagę powyżej 15% wagi ciała dziecka.¹ Oczywistym jest (i potwierdzają to również wnioski z powyższego badania), że na przekroczenie dopuszczalnej wagi plecaka ma wpływ m.in. obciążenie plecaka papierowymi podręcznikami, które uczniowie muszą zabierać do domu, a później z powrotem do szkoły m.in. z powodu konieczności odrabiania prac domowych i nauki kontynuowanej w warunkach domowych.

Konsekwencje zdrowotne wynikające dla dzieci z noszenia zbyt ciężkich plecaków są bardzo poważane – przyczynia się do powstawania wad postawy, problemów z kręgosłupem (prowadzi do skrzywienia kręgosłupa, czyli skoliozy), wpływa negatywnie na stawy biodrowe, kolana oraz stopy. Jak podało PSSE w Płocku w podsumowaniu swoich badań – skutki noszenia ciężkich plecaków odczuwalne są często nawet w dojrzałym wieku, objawiając się zwyrodnieniami kręgosłupa i stawów, nieprawidłowościami w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych oraz bólami kończyn.

Dopóki cyfrowe podręczniki całkowicie nie zastąpią podręczników w wersji papierowej (tym samym – w znacznym stopniu – odciążając plecaki szkolne) – warto zatem kontrolować wagę plecaka swojego dziecka i zachęcać je, by w jak największym możliwym stopniu, korzystało z szafek szkolnych (i pozostawiało w nich zbędne podręczniki i przybory szkolne). Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach – zapewnienie uczniom miejsca na pozostawienie podręczników i przyborów szkolnych w pomieszczeniach szkoły (np. w indywidualnych lub zbiorowych szafkach) – jest obowiązkiem każdego dyrektora placówki. 

W obecnym stanie prawym podręczniki muszą już posiadać swoje cyfrowy odpowiednik, ale nie wszystkie

W aktualnym stanie prawnym – zgodnie z art. 22ao ust. 3 pkt 6a ustawy z dnia 7.09.1991 r. o systemie oświaty – podręcznik, aby został dopuszczony do użytku szkolnego – poza opracowaniem w postaci papierowej, musi również posiadać swoje cyfrowe odzwierciedlenie, zamieszczone na informatycznym nośniku danych lub w Internecie. Wymóg ten, został wprowadzony przez ustawę z dnia 22.11.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r., poz. 2245), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2020 r.

Uczniowie mają już zatem obecnie możliwość wyboru czy zamiast korzystać z podręcznika w wydaniu papierowym – nie posługiwać się jego wersją cyfrową. Nie jest to jednak rozwiązanie idealne, które odciążyłoby plecaki uczniów w takim stopniu, że problem ich nadmiernej wagi zostałby całkowicie zniwelowany. Wynika to z tego, że powyższa regulacja (i wymóg posiadania przez podręcznik cyfrowej wersji) nie dotyczy podręczników dopuszczonych do użytku szkolnego przed 1 stycznia 2020 r., z których nadal korzystają uczniowie. Podręczniki dopuszczone do użytku przed ww. datą – swoich cyfrowych odpowiedników zatem nie posiadają. Nie jest to jednak jedyny problem „nieidealnego” – na chwilę obecną – uregulowania kwestii cyfryzacji podręczników szkolnych. Nawet do tych podręczników, które zostały dopuszczone do użytku po 1 stycznia 2020 r. (a więc – co do zasady – posiadają swoje wersje cyfrowe) – ograniczony dostęp mają bowiem uczniowie z niepełnosprawnościami. 

Cyfrowe odpowiedniki podręczników niedostosowane do potrzeb niepełnosprawnych uczniów

Regulacja art. 22ao ust. 1 oraz ust. 3 pkt 6 i 6a ustawy o systemie oświaty jest niedopracowana pod kątem uczniów z niepełnosprawnościami, tym samym nie zapewniając im równego dostępu do podręczników w wersji cyfrowej, z uczniami pełnosprawnymi. Cyfrowe odpowiedniki podręczników, o których mowa w art. 22ao ust. 3 pkt 6a (a konkretniej „cyfrowe odzwierciedlenia podręcznika w postaci papierowej”), które powinny posiadać wszystkie podręczniki dopuszczone do użytku szkolnego od  stycznia 2020 r. – nie są dostosowane do potrzeb uczniów niepełnosprawnych, ponieważ nie spełniają one wymogów tzw. dostępności cyfrowej. „Cyfrowe odzwierciedlenie podręcznika w postaci papierowej”, nie jest bowiem tym samym, co podręcznik elektroniczny, który zgodnie z art. 22ao ust. 3 pkt 6 ustawy, musi zostać opracowany w sposób pozwalający na zastosowanie rozwiązań umożliwiających jego odczyt przez uczniów z różnymi rodzajami niepełnosprawności. W praktyce – owe „cyfrowe odzwierciedlenia”, okazują się być prostymi plikami w formacie .pdf, które nie są poddane żadnej dodatkowej obróbce, nie zawierają spisu treści, ani aktywnych hiperlinków. Pliki tego rodzaju, nie muszą spełniać wymogów dotyczących dostępności dla osób ze szczególnymi potrzebami również na mocy  § 3 ust. 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3.10.2019 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników – który podobnie jak ww. przepis ustawy o systemie oświaty, dotyczy wyłącznie „podręczników w postaci elektronicznej”. 

Powyższe luki w regulacjach, zmuszają uczniów z niepełnosprawnościami, do posługiwania się (i dźwigania w plecakach) podręczników w wersji papierowej – zarówno tych dopuszczonych do użytku szkolnego przed 1 stycznia 2020 r., jak i po tej dacie (pomimo, że rzekomo dostępne są ich wersje cyfrowe). 

W związku z powyższym – przy okazji prac nad projektem ustawy o zapewnianiu spełniania wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze – Rzecznik Praw Obywatelskich postulował, by do pojęcia „książek elektronicznych” włączyć również „cyfrowe odzwierciedlenia podręczników formie papierowej”, aby objąć je obowiązkiem spełniania wymogów dostępności cyfrowej i dostosowania do potrzeb uczniów z niepełnosprawnościami, tak samo jak „podręczniki elektroniczne”. Ustawa ta², została uchwalona i oczekuje na wejście w życie, ale postulat RPO nie został uwzględniony, a co za tym idzie – istnieje ryzyko, że uczniowie z niepełnosprawnościami, nadal będą musieli posługiwać się podręcznikami w wersji papierowej.  

Nowelizacja ustawy o systemie oświaty: swoje cyfrowe odpowiedniki, mają posiadać wszystkie podręczniki, bez względu na datę dopuszczenia do użytku szkolnego

Zgodnie z projektem ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (numer w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów: UD74), nad którym pracuje aktualnie Ministerstwo Edukacji Narodowej – każdy podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego (również te sprzed 1 stycznia 2020 r.) ma posiadać swój cyfrowy odpowiednik.

Jak poinformowała wiceminister edukacji Katarzyna Lubnauer, podczas posiedzenia senackiej Komisji Edukacji, które odbyło się w dniu 18 kwietnia br. – „Chcemy, żeby wszystkie podręczniki, które były dopuszczone do użytku szkolnego przed 2020 r. miały swoje odpowiedniki cyfrowe. To umożliwi uczniom czasami rezygnację z przynoszenia podręcznika ze szkoły do domu”. 

Zgodnie z art. 14 nowelizacji – podręczniki dopuszczone do użytki przed 1 stycznia 2020 r., z których nadal korzystają uczniowie – swoje wersje cyfrowe, będą zyskiwać stopniowo. Odbywać się to będzie bowiem przy okazji najbliższego niezmienionego wydania podręcznika, która będzie miała miejsce po wejściu w życie ww. ustawy, a że nie wszystkie podręczniki zyskają nowe wydania w tym samym momencie, zaraz po wejściu w życie nowelizacji – na to, by cyfrowe książki całkowicie wyparły te w wersji papierowej i uczniowie mogli raz na zawsze pozbyć się ich ze swoich plecaków, będzie trzeba, z pewnością, trochę poczekać. 

Zgodnie z dokładnym brzmieniem projektowanej regulacji – w przypadku kolejnego niezmienionego wydania podręcznika w postaci papierowej, dopuszczonego do użytku szkolnego na podstawie wniosku o dopuszczenie do użytku szkolnego złożonego przed dniem 1 stycznia 2020 r., podmiot posiadający autorskie prawa majątkowe do podręcznika lub inne prawa do korzystania z utworu będącego podręcznikiem – zobowiązany będzie do zapewnienia cyfrowego odzwierciedlenia tego podręcznika zamieszczonego na informatycznym nośniku danych lub w Internecie. A ponadto – o realizacji powyższego obowiązku, w terminie 14 dni od dnia kolejnego wydania podręcznika – ww. podmiot, zobowiązany będzie do poinformowania ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, wskazując adres strony internetowej lub rodzaj informatycznego nośnika danych, na których będzie udostępniona cyfrowa wersja podręcznika.

Nowelizacja ustawy o systemie oświaty nie rozwiązuje problemu niepełnosprawnych uczniów – czy cyfrowe odpowiedniki podręczników zostaną dostosowane do ich potrzeb?

Projekt nowelizacji ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw, w żadnym miejscu, nie odnosi się natomiast do konieczności dostosowania „cyfrowych odzwierciedleń podręczników” do potrzeb uczniów z niepełnosprawnościami, aby nie stanowiły one wyłącznie prostych plików w formacie .pdf, nie poddanych żadnej dodatkowej obróbce, nie zawierają spisu treści, ani aktywnych hiperlinków. Tak samo, jak nie rozwiązała powyższego problemu ustawa z dnia 26.04.2024 r. o zapewnianiu spełniania wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze. „Cyfrowe odzwierciedlenia podręczników”, którymi posługuje się art. 14 projektu ustawy zmieniającej ustawę o systemie oświaty – nie są bowiem tym samym co „podręczniki elektroniczne”, które objęte są obowiązkiem opracowania ich w taki sposób, aby możliwy był ich odczyt przez uczniów z różnymi rodzajami niepełnosprawności.

Pozostaje zatem mieć nadzieję, że na etapie dalszych prac legislacyjnych nad projektem – MEN zajmie się problemem dostępności cyfrowej wersji podręczników również dla uczniów z niepełnosprawnościami, aby nie byli oni dyskryminowani, w tym zakresie, względem uczniów pełnosprawnych. 

Kiedy można spodziewać się wejścia w życie regulacji wprowadzających obowiązek cyfrowych odpowiedników dla wszystkich podręczników? 

Aktualnie, projekt ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw jest na etapie odniesienia się wnioskodawcy (czyli MEN) do uwag zgłoszonych w ramach opiniowania regulacji. Do art. 14, który zakłada wprowadzenie obowiązku zapewnienia cyfrowej wersji dla każdego kolejnego, niezmienionego wydania podręcznika – żaden z opiniujących nie zgłosił uwag, a Związek Nauczycielstwa Polskiego wprost poparł zaproponowane regulacje. Nowelizację czeka jednak jeszcze długa droga przez niemalże cały proces legislacyjny – poczynając od uchwalenia ustawy przez Sejm w trzech czytania, a na podpisie Prezydenta kończąc.

Równolegle trwają prace nad ustanowieniem „Polityki Cyfrowej Transformacji Edukacji”, aby móc sięgnąć po środki na realizację tego celu do UE

Cyfryzacja wszystkich podręczników nie może mieć miejsca bez zapewnienia dostępu do technologii cyfrowej i dostępu do Internetu w każdym miejscu w szkole, w którym nauczyciel z uczniami (a także sam nauczyciel lub sami uczniowie) chcą wykorzystać technologię w celach edukacyjnych, z uwzględnieniem zróżnicowania potrzeb dzieci i uczniów oraz zasad dostępności. A do tego – potrzebne są środki i w tym celu powstaje dokument strategiczny pod nazwą „Polityka cyfrowej transformacji edukacji”.

W sierpniu 2024 r. projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie ustanowienia „Polityki Cyfrowej Transformacji Edukacji” został skierowany do konsultacji publicznych, opiniowania i uzgodnień międzyresortowych. Uwagi i opinie mogły być zgłaszane do 28 sierpnia 2024 r. Jest to dokument, który musi jeszcze zostać zaaprobowany przez Komisję Europejską. Jak powiedziała wiceminister Katarzyna Lubnauer, podczas posiedzenia senackiej Komisji Edukacji w dniu 18 kwietnia br. – „Liczymy, że przyjmiemy go na przełomie II i III kwartału tego roku, tak żeby następny zwrot po środki europejskie, mógł się dokonać już w połowie tego roku.” Celu tego – co prawda – nie udało się zrealizować, ale prace nad projektem trwają.

Jednym ze zidentyfikowanych, dziecięciu istotnych obszarów działania Polityki, jest zapewnienie cyfrowych zasobów dydaktycznych i wyposażenie w nie uczniów, nauczycieli i szkół. Jak wynika z oceny skutków regulacji – „Największym wyzwaniem dla organów prowadzących szkoły jest nowoczesne wyposażenie pracowni komputerowych oraz zapewnienie, aby w każdej sali lekcyjnej mogły się odbywać zajęcia z wykorzystaniem technologii cyfrowych – wystarczającej liczby komputerów (laptopów, tabletów) ze stałym dostępem do Internetu. Wyposażenie  uczniów, nauczycieli i szkół w oprogramowanie, klasyczne i nowe technologie cyfrowe oraz inne urządzenia i materiały powinno być ściśle związane z celami, którym ma służyć i im podporządkowane.” Bez wystarczającej liczby sprawnych laptopów czy tabletów z dostępem do Internetu – nie ma bowiem mowy o jakiejkolwiek edukacji bez użycia podręczników w wersji papierowej.

Polityka zakłada również „opracowanie koncepcji wzorcowego interaktywnego podręcznika elektronicznego dla różnych przedmiotów, z tego względu, że tworzone obecnie cyfrowe odwzorowanie podręcznika nie spełnia współczesnych standardów zasobów elektronicznych”. Czyżby było to światełko w tunelu dla zaspokojenia również potrzeb uczniów z niepełnosprawnościami? 

W harmonogramie do planu działania w ramach Polityki uwzględniono również pozycję: Nowe przenośne komputery lub tablety dla szkół podstawowych do dyspozycji uczniów oraz rozbudowa lub modernizacja sieci wewnątrz budynków szkolnych, która ma zostać zrealizowana do końca 2026 r.

¹ Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Płocku, Ocena obciążenia uczniów tornistrami i plecakami, grudzień 2023 r. (https://www.gov.pl/web/psse-plock/ocena-obciazenia-uczniow-tornistrami-i-plecakami)

² Ustawa z dnia 26.04.2024 r. o zapewnianiu spełniania wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze (Dz.U. z 2024 r., poz. 731)

Podstawa prawna:

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31.12.2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (tj. Dz.U. z 2020 r., poz. 1604)

• Ustawa z dnia 7.09.1991 r. o systemie oświaty (tj. Dz.U. z 2024 r., poz. 750)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3.10.2019 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz.U. z 2019 r., poz. 2013)

• Ustawa z dnia 26.04.2024 r. o zapewnianiu spełniania wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze (Dz.U. z 2024 r., poz. 731)