Koniec z pozbawianiem seniorów całych majątków i umieszczaniem ich w DPS-ach na koszt gmin. Niemoralna luka prawna przechodzi do przeszłości

• Jaki jest koszt pobytu seniora w domu pomocy społecznej (DPS-ie)?
• Kto ponosi koszt pobytu seniora w domu pomocy społecznej (DPS-ie)?
• Istnieje luka prawna pozwalająca na pozbawienie seniora całego majątku i umieszczenie go w DPS-ie, za który płacić będzie gmina – alarmuje Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Wielkopolski
• Czym jest umowa dożywocia, którą seniorzy zawierają celem zapewnienia sobie dożywotniego utrzymania (w zamian za pozbycie się całego swojego majątku)?
• MRPiPS odpowiada na interwencję Stowarzyszenia: „odpłatność za DPS ponosiłaby osoba obdarowana nieruchomością, nabywca nieruchomości na podstawie umowy dożywocia”

Jaki jest koszt pobytu seniora w domu pomocy społecznej (DPS-ie)?

Zasady ustalania kosztów pobytu seniora w DPS-ie wynikają z art. 60 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Miesięczny koszt pobytu seniora w DPS-ie – co do zasady – ustalany jest w wysokości tzw. średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca.

Ww. średni miesięczny koszt utrzymania mieszkańca – zgodnie z powyższym wzorem:

• w DPS o zasięgu gminnym – ustala wójt (burmistrz albo prezydent miasta) i ogłasza go w wojewódzkim dzienniku urzędowym,
• w DPS o zasięgu powiatowym – starosta i ogłasza go w wojewódzkim dzienniku urzędowym i odpowiednio
• w regionalnym DPS – marszałek województwa i ogłasza go w wojewódzkim dzienniku urzędowym,

nie później niż do 31 marca każdego roku. Ogłoszenie to, stanowi podstawę do ustalenia odpłatności za pobyt w DPS od następnego miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym zostało opublikowane. Do tego czasu, obowiązuje natomiast odpłatność za pobyt w DPS w wysokości ustalonej w ogłoszeniu z roku poprzedniego.

Koszt pobytu seniora w DPS, może również zostać ustalony na poziomie niższym niż wyliczony zgodnie z powyższym wzorem średni miesięczny koszt utrzymania mieszkańca, ale tylko pod warunkiem zapewnienia przez DPS realizacji zadań na poziomie obowiązującego standardu.

Kto ponosi koszt pobytu seniora w domu pomocy społecznej (DPS-ie)?

Do wnoszenia opłaty za pobyt seniora w DPS-ie – zgodnie z art. 61 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej – zobowiązani są w kolejności:

1. mieszkaniec domu,
2. małżonek oraz zstępni (czyli dzieci, wnuki i prawnuki) przed wstępnymi (czyli rodzicami) i ostatecznie
3. gmina, z której senior został skierowana do DPS-u.

Małżonek, zstępni i wstępni mieszkańca DPS-u oraz gmina, nie mają obowiązku wnoszenia opłat za jego pobyt w DPS tylko w przypadku, gdy samodzielnie ponosi on całą odpłatność z tego tytułu.

Z przepisów ustawy o pomocy społecznej, wynika również w jakiej wysokości – ww. osoby i gmina – ponoszą opłatność za pobyt seniora w DPS:

• sam mieszkaniec domu – w wysokości nie większej niż 70% swojego dochodu,
• małżonek, zstępni oraz wstępni – w wysokości wynikającej z umowy zawartej przez nich z kierownikiem ośrodka pomocy społecznej, która ustalana jest z uwzględnieniem ich dochodów i możliwości i ostatecznie
• gmina, z której senior został skierowana do DPS-u – w wysokości różnicy między wspomnianym powyżej średnim kosztem utrzymania w domu pomocy społecznej a opłatami wnoszonymi przez mieszkańca domu i jego krewnych.

Opłaty za pobyt seniora w DPS – na zasadzie dobrowolności – mogą oczywiście ponosić również inne osoby, niż wyżej wymienione.

W przypadku odmowy zawarcia umowy przez krewnych mieszkańca DPS-us, z której wynikałaby wysokość opłaty za jego pobyt w DPS, do ponoszenia której są oni zobowiązani – wysokość tej opłaty, ustalana jest jednostronnie, w drodze decyzji organu gminy. Jeżeli natomiast krewni mieszkańca DPS-u nie wywiązują się z obowiązku wnoszenia ww. opłaty (czy to wynikającej z zawartej przez nich umowy z ośrodkiem pomocy społecznej czy z jednostronnej decyzji organu gminy) – opłaty te, zastępczo wnosi gmina, z której dana osoba została skierowana do DPS-u. Wydatki gminy poczynione w powyższym zakresie – podlegają następnie ściągnięciu od krewnych mieszkańca DPS-u w trybie egzekucji administracyjnej.

Na podstawie art. 61 ust. 2a ww. ustawy opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej mogą również wnosić osoby niewymienione w ust. 2, czyli inne niż małżonek, zstępni i wstępni mieszkańca DPS-u i mogą być nimi np. osoby obdarowane przez mieszkańca DPS-u. Jest to jednak wyłącznie dobrowolne i w obecnym stanie prawnym – nie ma możliwości wydania wobec takich osób decyzji o odpłatności przez gminę.

Istnieje luka prawna pozwalająca na pozbawienie seniora całego majątku i umieszczenie go w DPS-ie, za który płacić będzie gmina – alarmuje Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Wielkopolski

W dniu 18 marca br., Zarząd Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski zwrócił się do Ministry Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej Agnieszki Dziemianowicz-Bąk o podjęcie interwencji w celu wyeliminowania dostrzeżonej przez samorządy luki w przepisach, która pozwala rodzinom seniorów na pozbawianie ich całego majątku (wartego nawet kilka milionów złotych) i umieszczanie ich w DPS-ach, za które finalnie koszt ponosi gmina, pomimo, że istnieje notarialna umowa zobowiązaniowa, na podstawie której rodziny tych seniorów powinny zapewniać im, do końca życia, opiekę i ponosić koszty ich utrzymania.

SGiPW, w poniższy sposób, opisało sytuacje, do których – w ich obserwacji – coraz częściej dochodzi:

„Zdarzają się sytuacje, że osoby starsze, które są już samotne i schorowane zostają zaopiekowane przez członków dalszej rodziny (nie zstępni ani wstępni), która to opieka obejmuje przeprowadzkę tej osoby do miejsca ich stałego pobytu na terenie innej gminy niż senior jest zameldowany. Po upływie kilku miesięcy opieki nad taką osobą rodzina doprowadza do umieszczania go w domu pomocy społecznej. Wówczas umieszczenie takiej osoby w DPS-ie następuje na mocy decyzji służb socjalnych gminy, na terenie której wówczas osoba ta przebywała, a kosztami obciąża się gminę ostatniego pobytu, ale ze względu na zameldowanie, a nie na faktyczne przebywanie tej osoby. Już ten fakt budzi sprzeciw wśród samorządów gminnych i daje poczucie dużej niesprawiedliwości. Jednak jeszcze bardziej bulwersującą jest sytuacja, w której członkowie dalszej rodziny podopiecznego (nie zstępni ani wstępni), przed umieszczeniem go w domu pomocy społecznej zawierają z nim umowę notarialną o dożywocie, w której zobowiązują się do zapewnienia mu opieki i utrzymania do końca jego życia, w zamian za przekazanie na ich własność majątku w postaci nieruchomości zabudowanej domem oraz gruntów rolnych, a kosztów jego pobytu w domu pomocy społecznej nie chcą pokrywać motywując to trudną sytuacją materialną.”

Jak dalej wyjaśnia SGiPW – w takiej sytuacji (w związku z uchylaniem się przez członków rodziny seniora od ponoszenia opłat za jego pobyt w DPS-ie) – w związku z przytoczonym powyżej art. 61 ust. 1 pkt 3 oraz ust. 3 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej – konieczność ponoszenia tych opłat (za pobyt seniora w DPS), przechodzi na gminę (ostatniego pobytu seniora, ze względu na zameldowanie). Gmina ta natomiast – nie jest w stanie odzyskać od krewnych seniora (którzy na podstawie umowy o dożywocie przejęli cały jego majątek), poniesionych z tego tytułu wydatków, ponieważ – „w trybie odwoławczym przed SKO [red.: tj. Samorządowym Kolegium Odwoławczym] organ ten nie bierze pod uwagę argumentu zawartej umowy notarialnej o dożywocie i wynikających z niej obowiązków rodziny.” Jak argumentuje dalej SGiPW: „Takie stanowisko organu II instancji jest bulwersujące, ale wynika z luki prawnej, która polega na tym, że nie ma regulacji, które przed organami administracji publicznej stawiałyby obowiązek weryfikacji zobowiązań wzajemnych pomiędzy osobami fizycznymi, takich jak notarialne umowy o dożywocie.”

W przytoczonym przez SGiPW przykładzie, dochodzi do sytuacji – w ocenie stowarzyszenia kuriozalnej – w której rodzina podopiecznego DPS-u przejmuje jego cały majątek (niekiedy warty nawet kilka milionów złotych) w zamian za zapewnienie mu opieki, po czym – wykorzystuje lukę prawną i doprowadza do sytuacji, w której koszty tej opieki ponosi gmina w postaci opłaty za umieszczenie seniora w DPS-ie. Mimo, iż istnieje notarialna umowa zobowiązaniowa, nie jest ona dostrzegana przez instytucje publiczne w toku postępowania egzekucyjnego w administracji. Nie ma także organu, który egzekwowałby jej zapisy. Tym samym – w ramach regresu – gmina nie może odzyskać od rodziny seniora, poniesionych przez nią kosztów jego pobytu w DPS-ie.

Z tego też względu – SGPiW – zwróciło się do MRPiPS o podjęcie działań zaradczych, mających na celu wyeliminowanie możliwości pozbawiania majątku starszych, schorowanych i samotnych osób, przez krewnych, którzy od samego początku mają w tym zakresie złe intencje i – „za pomocą kruczków prawnych pozbywają się ich i to na koszt gmin”. Celem zmiany powyższego stanu, Stowarzyszenie wniosło do MRPiPS o:

1. Poszerzenie katalogu osób obowiązanych do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej, poprzez odpowiedni zapis w art. 61 ustawie o pomocy społecznej w ust.1 pkt 2 o osoby obdarowane darowizną w formie nieruchomości (wskazując jednocześnie, że można tę kwestię uzależnić od wartości darowizny);
2. Wprowadzenie regulacji prawnych jasno wskazujących, że w przypadku – jak powyżej – koszty pobytu w DPS-ie nie ponosi gmina, lecz ten, który zobowiązał się do zapewnienia opieki zgodnie z umową o dożywocie;
3. Wprowadzenie zasady odpłatności za usługi społeczne przez gminę faktycznego pobytu podczas zdarzenia, a nie gminę ostatniego zameldowania; oraz finalnie
4. Umożliwienie dochodzenia odpłatności za pobyt w DPS z masy spadkowej, bez względu na rodzaj pokrewieństwa.

Czym jest umowa dożywocia, którą seniorzy zawierają celem zapewnienia sobie dożywotniego utrzymania (w zamian za pozbycie się całego swojego majątku)?

Umowa o dożywocie (potocznie zwana umową dożywocia), którą senior może zawrzeć ze swoim krewnym lub z dowolną inną osobą, została uregulowana w art. 908-916 kodeksu cywilnego i polega na tym, że w zamian za przeniesienie własności nieruchomości (przez seniora, na drugą stronę umowy, czyli – krewnego lub dowolną inną osobę) – nabywca (czyli ten krewny lub dowolna inna osoba) zobowiązuje się zapewnić zbywcy (seniorowi) dożywotnie utrzymanie. Oznacza to, że w braku odmiennych ustaleń w ww. umowie – krewny seniora lub dowolna inna osoba, z którą zawarł on umowę o dożywocie, powinien:

• przyjąć go do swojego domu,
• dostarczać mu wyżywienie, ubrania, mieszkanie, światło i opał,
• zapewniać mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz
• sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.

Należy przy tym podkreślić, że – umowa o dożywocie, w związku z tym, że skutkuje przeniesieniem własności nieruchomości, będzie ważna tylko pod warunkiem, że zostanie zawarta w formie aktu notarialnego.

Przypadek opisany przez SGPiW w omówionej powyżej interwencji skierowanej do MRPiPS pokazuje, że umowa taka, powinna być przez seniorów zawierana z dużą dozą ostrożności i wyłącznie z naprawdę zaufanymi osobami, ponieważ – w opisanych okolicznościach – daje ona nabywcy majątku seniora (w drodze tejże umowy) prawo do umieszczenia seniora w DPS-ie i co więcej – „wymigania się” (kosztem gminy) od ponoszenia opłat za jego pobyt tamże.

MRPiPS odpowiada na interwencję Stowarzyszenia: „odpłatność za DPS ponosiłaby osoba obdarowana nieruchomością, nabywca nieruchomości na podstawie umowy dożywocia”

W odpowiedzi na interwencję Zarządu Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski – MRPiPS poinformowało, iż w chwili obecnej, resort rozważa zmianę przepisów ustawy o pomocy społecznej, a nawet – w ministerstwie, jako organ opiniodawczo-doradczy Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, został w tym celu powołany specjalny Zespół do spraw reformy systemu pomocy społecznej. Ustosunkowując się do najważniejszego z postulatów Stowarzyszenia, MRPiPS zapewniło, iż jako efekt prac powyższego zespołu – „Rozważana jest między innymi zmiana przepisów dotyczących odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej, w tym wprowadzenie zasady, zgodnie z którą odpłatność za DPS ponosiłaby osoba obdarowana nieruchomością, nabywca nieruchomości na podstawie umowy dożywocia, lub ewentualnie innych umów, na mocy których nabycie własności nieruchomości następuje w zamian za opiekę.” Z uwagi na obecny etap prac nad projektem – nie jest jednak możliwe (na ten moment) przedstawienie rozwiązań, które zostaną ostatecznie przyjęte.

Powyższa odpowiedź resortu nie pozostawia jednak wątpliwości, że w MRPiPS został zauważony poruszony przez Stowarzyszenie problem niemoralnej luki prawnej, na podstawie której seniorzy – zawierając umowy dożywocia z osobami, które od początku działają w złej wierze – są następnie pozbawiani swojego majątku i umieszczani w DPS-ach, za które nabywcy tego majątku nie płacą i których do tego płacenia – na podstawie obecnie obowiązujących przepisów – nie można zobowiązać. Skoro został powołany Zespół, który ma zająć się kompleksową reformą systemu pomocy społecznej (w tym we wspomnianym przez MRPiPS zakresie) – z dużym prawdopodobieństwem, w najbliższym czasie, należy spodziewać się położenia kresu powyższej niesprawiedliwości. Jeżeli zapowiadane przez MRPiPS zmiany zostaną finalnie wprowadzone – można również przypuszczać, że znacznie spadnie liczba seniorów umieszczanych przez ich najbliższych w DPS-ach, gdyż konieczność poniesienia przez nich kosztów takiego pobytu – przynajmniej w części przypadków – może skutecznie zniechęcić do takiego postępowania.

W kwestii postulatu Stowarzyszenia dotyczącego zmiany właściwości gminy, która zobowiązana jest do ponoszenia odpłatności za pobyt seniora w DPS (jeżeli sam mieszkaniec domu pomocy społecznej, jego małżonek, zstępni oraz wstępni z powyższego obowiązku się nie wywiązują), w taki sposób – aby zobowiązaną była gmina faktycznego pobytu podczas zdarzenia, a nie gmina ostatniego zameldowania seniora – MRPiPS poinformowało iż, wniosek ten również jest rozpatrywany w toku prac Zespołu ds. reformy pomocy społecznej. Resort podkreślił jednak, iż – „przy opracowaniu zasad dotyczących ustalania gminy właściwej do udzielania świadczeń z pomocy społecznej ustawodawca musiał przyjąć pewne odgórne założenia, tak aby ustalenie gminy właściwej nie nastręczało wielu problemów i aby gminy nie miały trudności przy określaniu czy są właściwe do udzielenia świadczenia, czy nie” a także, iż – „zasadność takiego ukształtowania regulacji potwierdził Naczelny Sąd Administracyjny w postanowieniu z dnia 24 października 2013 r. (sygn. akt I OW 155/13)”, z czego wynika, że do ewentualnej zmiany w powyższym zakresie, MRPiPS podchodzi z nieco większym sceptycyzmem.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 12.03.2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 1283 z późn. zm.)
• Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 1061 z późn. zm.)