Uchylanie się od płacenia alimentów - przestępstwo niealimentacji

Uchylanie się od płacenia alimentów, czyli o przestępstwie niealimentacji

Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, każdy z małżonków powinien - według swoich sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych - przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, na ich osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.

Celem zapewnienia ochrony prawnorodzinnego obowiązku, jakim jest wspomniane przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny, polskie prawo karne wprowadziło penalizację niewywiązywania się z obowiązku alimentacji.

Zgodnie z art. 209 § 1 Kodeksu karnego, kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego, określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Aby pociągnąć sprawcę do odpowiedzialności karnej za nieuiszczanie alimentów, należy zatem przede wszystkim wykazać, że miał on w ogóle obowiązek ich świadczenia na rzecz danej osoby. Obowiązek ten może wynikać z orzeczenia sądowego lub zawartej ugody, czy też umowy alimentacyjnej.

Kiedy sprawca uchyla się od obowiązku alimentacyjnego?

Ponadto, aby stwierdzić, że sprawca uchyla się od obowiązku alimentacyjnego, musi istnieć obiektywna możliwość realizacji tegoż obowiązku. Przestępstwo niealimentacji popełnia bowiem ten, kto mógłby wykonać ciążący na nim obowiązek, ale nie czyni tego mimo realnych możliwości.

„W pojęciu „uchyla się" mieści się negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do wykonania nałożonego na nią obowiązku, który sprawia, że mimo obiektywnej możliwości jego wykonania, sprawca obowiązku tego nie wypełnia, gdyż wypełnić go nie chce lub też zlekceważył obowiązek nałożony wyrokiem. Ten negatywny stosunek winien być wykazany stosownymi dowodami” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 1996 r., sygn. II KRN 204/96).

Jakie okoliczności usprawiedliwiają sprawcę?

Co istotne, sam fakt niewypełniania obowiązku alimentacyjnego nie jest jeszcze wystarczający do przypisania komuś odpowiedzialności karnej. Należy bowiem zważyć także na przyczyny takiego zachowania – może bowiem okazać się, że okoliczności sprawy usprawiedliwiają sprawcę. Bardzo dobrze tłumaczą ten aspekt następujące orzeczenia Sądu Najwyższego:

1. „Jeżeli istnieje podejrzenie popełnienia przestępstwa niealimentacji, należy zbadać przede wszystkim przyczyny niewywiązywania się z obowiązku alimentacyjnego przez domniemanego sprawcę. Znamiona przestępstwa niealimentacji będą bowiem mogły być uznane za wypełnione wyłącznie wtedy, gdy sprawca nie będzie wywiązywał się z obowiązku alimentacyjnego możliwego do wykonania. Występku tego może wszak dopuścić się tylko ten, kto mógłby wykonać ciążący na nim obowiązek, a tego nie czyni mimo realnych możliwości” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2020 r., sygn. akt IV KK 706/19);
2. „(…) W wypadku zaistnienia obiektywnej niemożności łożenia na utrzymanie, z oczywistego powodu wyłączone będzie przypisanie sprawcy winy, stanowiącej konieczny warunek odpowiedzialności karnej” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca 2007 r., sygn. III KK 144/07).

Za przyczyny usprawiedliwiające zaniechanie wypełniania obowiązku alimentacyjnego może być uznany np. pobyt zobowiązanego w szpitalu, jego choroba, czy też pozbawienie wolności (o ile w tym okresie czasu nie ma on możliwości zarobkowania lub innych źródeł majątkowych, z których możliwa była realizacji należności alimentacyjnych). Z pewnością zaś nie będą tłumaczyć sprawcy okoliczności takie jak jego uzależnienie od alkoholu, czy brak starań o znalezienie pracy.

Trzeba zwrócić uwagę, że ustawowy wymiar zagrożenia karą pozbawienia wolności w przypadku przestępstwa niealimentacji wzrasta w sytuacji, gdy sprawca, nie wypełniając obowiązku alimentacyjnego, naraża tym osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (wówczas zagrożenie karą pozbawienia wolności wzrasta do lat dwóch).

Ściganie przestępstwa niealimentacji na wniosek

Ściganie omawianego przestępstwa następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego. Jeśli zaś pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne, wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie przestępstwa odbywa się z urzędu.

Trzeba jeszcze pamiętać o uchwale Sądu Najwyższego, zgodnie z którą, „za pokrzywdzonego w postępowaniu karnym o przestępstwo z art. 209 § 1 Kodeksu karnego nie uważa się Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, wypłacającego świadczenia z funduszu alimentacyjnego na rzecz osoby, do której alimentacji zobowiązany był oskarżony” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., sygn. I KZP 6/02).

Kiedy sprawca przestępstwa niealimentacji nie podlega karze?

Należy zaznaczyć, że nie podlega karze sprawca przestępstwa niealimentacji, który nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego, uiścił w całości zaległe alimenty. W sytuacji zaś, gdy sprawca, nie wypełniając obowiązku alimentacyjnego, naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, Sąd także odstępuje od wymierzenia kary, jeśli przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego, sprawca uiścił w całości zaległe alimenty, chyba że wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary.

Uchylanie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego staje się karalne, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia, innego niż okresowe, wynosi co najmniej 3 miesiące.

Mierniki czasowe uchylania się sprawcy

„Ustawodawca wprowadza zatem dwa odrębne mierniki czasowe uchylania się sprawcy.

W pierwszym przypadku chodzi o sytuację całkowitego zaprzestania lub tylko częściowego realizowania świadczenia okresowego, tj. w przypadku, gdy na sprawcę został nałożony obowiązek alimentacyjny ustalony w wysokości 1000 zł miesięcznie, to przy całkowitym zaprzestaniu jego realizacji znamiona art. 209 Kodeksu karnego zostaną wyczerpane po 3 miesiącach, natomiast przy częściowej realizacji tj. w sytuacji, gdy wpłacałby on jedynie po 500 zł miesięcznie, po 6 miesiącach, albowiem równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych wynosi 3000 zł (500 zł x 6 miesięcy).

W drugim przypadku chodzi o świadczenia inne niż okresowe i dotyczy to sytuacji ich całkowitej spłaty. Nie ma bowiem znaczenia, czy sprawca w ogóle nie regulował świadczenia, czy robił to częściowo. Jeżeli realizacja świadczenia alimentacyjnego nie nastąpi wcześniej niż przed upływem 3 miesięcy po wyznaczonym terminie, sprawca musi się liczyć z odpowiedzialnością karną z art. 209 Kodeksu karnego” (Kodeks karny. Komentarz, red. prof. dr hab. Alicja Grześkowiak, prof. dr hab. Krzysztof Wiak, 2021, wyd. 7).

Zagrożenie odpowiedzialnością karną, przewidziane w art. 209 Kodeksu karnego jest bardzo skutecznym, a często zapominanym przez uprawnionych, sposobem na „zmotywowanie” zobowiązanego do płacenia alimentów. Jak bowiem można zauważyć, nieuiszczanie alimentów to nie tylko ryzyko narastania długów do spłacenia, ale także ryzyko odbywania kary pozbawienia wolności.