Ile kosztuje rozwód?

Koszty procesu – wprowadzenie

Koszty postępowania to wszelkie nakłady finansowe czynione na potrzeby prowadzonej sprawy cywilnej. Ogólne regulacje dotyczące kosztów zawarte są w art. 98-110 Kodeksu postępowania cywilnego (KPC).

Podstawowa zasada dotycząca rozliczenia kosztów procesu uregulowana została w art. 98 § 1 KPC, który stanowi, że strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Zgodnie z art. 98 § 2 KPC do niezbędnych kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście, zalicza się:

- poniesione przez nią koszty sądowe (opłaty i wydatki),
- koszty przejazdów do sądu strony oraz
- równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie.

Suma kosztów przejazdów i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego.

Do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się jego wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony (§ 3).

Stawka minimalna wynagrodzenia adwokata w sprawach o rozwód wynosi 720 zł (zob. § 4 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia MS z 22.10.2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie, Dz.U. 2015 r. poz. 1800).

Opłata od pozwu

Stosownie do treści art. 126² § 1 KPC sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata. Artykuł 2 ust. 2 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (u.k.s.c.) stanowi, że do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zgodnie z art. 10 u.k.s.c. opłatę należy uiścić przy wniesieniu do sądu pisma podlegającego opłacie.

Z art. 26 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c. wynika, że opłata stała od pozwu o rozwód wynosi 600 zł. Trzeba jednak pamiętać, że w sprawach o rozwód w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, pobiera się od małżonka zobowiązanego do alimentów opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia, a w razie nakazania eksmisji jednego z małżonków albo podziału wspólnego majątku pobiera się także opłatę w wysokości przewidzianej od pozwu lub wniosku w takiej sprawie (art. 26. ust. 2 u.k.s.c).

Zgłoszenie przez stronę pozwaną w sprawie o rozwód żądania orzeczenia rozwodu lub separacji nie podlega opłacie.

Małżonek dochodzący środków na zaspokojenie potrzeb rodziny w trakcie postępowania rozwodowego nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądowych.

Koszty postępowania mediacyjnego

Koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd, czyli wynagrodzenie mediatora oraz poniesione przez niego wydatki, stanowią wydatki w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 11 u.k.s.c.

Zgodnie z art. 98¹ § 1 KPC do niezbędnych kosztów procesu zalicza się koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd, a przysługujące mediatorowi wynagrodzenie i zwrot wydatków związane z prowadzeniem mediacji nie mogą być wyższe niż określone w przepisach wydanych na podstawie art. 98¹ § 4 KPC. Jeżeli postępowanie cywilne zostało wszczęte w ciągu trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji, która nie została zakończona ugodą albo w ciągu trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o odmowie zatwierdzenia ugody przez sąd, do niezbędnych kosztów procesu zalicza się także koszty mediacji w wysokości nieprzekraczającej czwartej części opłaty (art. 98¹ § 2 KPC), przepis ten dotyczy rozliczenia kosztów mediacji prowadzonej na podstawie umowy stron.

Przed przystąpieniem do mediacji na podstawie umowy o mediację, należy umownie określić wysokość wynagrodzenia mediatora i podlegające zwrotowi wydatki poniesione przez mediatora w związku z mediacją. Można to uczynić poprzez odesłanie do rozporządzenia MS z 20.6.2016 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym (Dz.U. 2016 r. poz. 921), zawierającego regulacje dotyczące rodzaju i wysokości należności zaliczanych do kosztów mediacji.

W sprawach o prawa niemajątkowe wynagrodzenie mediatora za prowadzenie postępowania mediacyjnego wynosi za pierwsze posiedzenie 150 zł, a za każde kolejne – 100 zł, łącznie nie więcej niż 450 zł (§ 2 ust. 2). Zwrotowi podlegają udokumentowane i niezbędne wydatki mediatora poniesione w związku z przeprowadzeniem mediacji na pokrycie określonych kosztów (§ 3). Wynagrodzenie mediatora oraz wydatki mediatora podwyższa się o obowiązującą stawkę podatku od towarów i usług przewidzianą dla tego rodzaju czynności w przepisach o podatku od towarów i usług (§ 4).

Koszty postępowania zabezpieczającego

Zgodnie z art. 745 § 1 KPC o kosztach postępowania zabezpieczającego sąd rozstrzyga w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie, a o kosztach postępowania zabezpieczającego później powstałych rozstrzyga na wniosek strony sąd, który udzielił zabezpieczenia. Stanowi to konsekwencję założenia, że koszty te wchodzą w skład kosztów postępowania. W toku postępowania koszty te są tymczasowo ponoszone przez stronę albo częściowo przez Skarb Państwa, jeśli strona korzysta ze zwolnienia.

Rozstrzygnięcie o kosztach zabezpieczenia wydaje się na podstawie zasad obowiązujących w sprawie głównej, a zatem nadrzędny charakter ma zasada wynikająca z art. 98 KPC.

Koszty postępowania zabezpieczającego, jako postępowania o znacznej samodzielności, obejmują ponoszone w jego toku opłaty i wydatki, a także koszty działania strony oraz koszty zastępstwa procesowego.

Jeśli wniosek o zabezpieczenie nie jest składany w piśmie wszczynającym postępowanie, to podlega on odrębnej opłacie (zob. art. 95 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c.). Inaczej ujmując, nie pobiera się odrębnej opłaty od wniosku o udzielenie zabezpieczenia, jeżeli został on złożony w piśmie rozpoczynającym postępowanie (pozwie o rozwód). Odnosi się to także do osobnego pisma o udzielenie zabezpieczenia, ale złożonego wraz z pismem wszczynającym postępowanie. Jeżeli uprawniony domaga się udzielenia zabezpieczenia dodatkowego obok już udzielonego, należy pobrać od takiego wniosku opłatę stałą.

Zgodnie z art. 68 pkt 1 u.k.s.c. od wniosku o udzielenie, zmianę lub uchylenie zabezpieczenia roszczenia pobiera się opłatę stałą w kwocie 100 zł.

Inną opłatą, która może pojawić się w postępowaniu zabezpieczającym, jest opłata od zażalenia na postanowienie dotyczące zabezpieczenia. Opłata ta wynosi 30 zł (zob. art. 19 ust. 3 pkt 2 w zw. z art. 20 ust. 1 u.k.s.c.).

Koszt wywiadu środowiskowego

Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 9 u.k.s.c. ryczałty należne kuratorom sądowym za przeprowadzenie wywiadu środowiskowego w sprawach o rozwód, a także za uczestniczenie przy ustalonych przez sąd kontaktach rodziców z dzieckiem zalicza się do wydatków. Kwotę należną za przeprowadzenie wywiadu środowiskowego oblicza się zgodnie z art. 91 ust. 1 pkt 2 ustawy z 27.7.2001 r. o kuratorach sądowych (t.j. Dz.U. 2020 r. poz. 167, dalej u.k.s.). Ryczałt wynosi 4-proc. kwoty bazowej, o której mowa w art. 90 ust. 2 u.k.s., co w przeliczeniu wynosi aktualnie 81,28 zł (0,04 x 2 031,96 zł).

Za obecność w czasie spotkania rodzica z dzieckiem w ramach kontaktów ustalonych przez sąd kuratorowi lub kilku kuratorom biorącym udział w tym spotkaniu przysługuje jeden ryczałt w wysokości określonej w art. 91 ust. 1 pkt 3 i ust. 2 u.k.s. (10-proc. kwoty bazowej, co daje 203,20 zł). Jest to ryczałt za każdorazową czynność, w powołanym przepisie użyto bowiem liczby pojedynczej w przeciwieństwie do art. 90 ust. 1 u.k.s., w którym wprost mowa o ryczałcie za okres miesiąca.

W art. 91 u.k.s. nie przewidziano ryczałtu za czynności związane z przymusowym odebraniem osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką (zob. art. 598⁶ KPC). Zwraca się jednak uwagę, że w orzeczeniu o odebraniu dziecka sąd orzeka równocześnie o zakresie jego kontaktów z rodzicami, z istoty bowiem tego postępowania wynika, że w obecności kuratora dziecko zostaje odebrane jednemu z rodziców i przekazane drugiemu rodzicowi, a zatem kuratorowi zawodowemu przysługuje ryczałt określony w art. 91 ust. 1 pkt 3 i art. 91 ust. 2 w zw. z art. 91 ust. 3 u.k.s.

Koszt opinii biegłych sądowych

Do wydatków zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 3a u.k.s.c. należą również zryczałtowane koszty przeprowadzenia dowodu z opinii Opiniodawczych Zespołów Sądowych Specjalistów (dalej OZSS). Przepis ten nie stanowi wprost, że OZSS przysługuje prawo do wynagrodzenia za wykonaną pracę i stawiennictwo swoich przedstawicieli w sądzie. Z powołanego przepisu wynika jednak pośrednio, że zespołowi należy się zwrot zryczałtowanych kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii, co także znajduje potwierdzenie w art. 9 pkt 4 u.k.s.c., w którym upoważniono MS do określenia w drodze rozporządzenia wysokości zryczałtowanych kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii OZSS, mając na względzie zakres przeprowadzanych przez zespół badań, wymagania dotyczące kwalifikacji specjalistów zespołu oraz nakład pracy niezbędny do wydania opinii. Wysokość kosztów przeprowadzenia opinii określa rozporządzenie MS z 15.12.2015 r. w sprawie wysokości zryczałtowanych kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów (Dz.U. 2015 r. poz. 2190).

Paragraf 2 powołanego wyżej rozporządzenia stanowi, że zryczałtowane koszty przeprowadzenia dowodu z opinii OZSS sporządzonej na podstawie badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich przeprowadzonych przez nie więcej niż dwóch specjalistów wynoszą, za każdą opiniowaną osobę, 15-proc. kwoty bazowej dla zawodowych kuratorów sądowych, której wysokość określa ustawa budżetowa (304,79 zł). W przypadku, gdy w wydawaniu opinii OZSS brało udział więcej niż dwóch specjalistów, zryczałtowane koszty przeprowadzenia dowodu z opinii opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów zwiększa się o 5-proc. kwoty bazowej (§ 3). Łączne zryczałtowane koszty przeprowadzenia dowodu z opinii OZSS sporządzonej na podstawie badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich nie mogą przekraczać 60-proc. kwoty bazowej (§ 5).

Koszty postępowania apelacyjnego

Zgodnie z art. 18 ust. 2 u.k.s.c. przepisy ustawy dotyczące pobrania opłaty od pozwu stosuje się również do opłaty od apelacji.

Jeśli strona zaskarży wyrok w części obejmującej rozstrzygnięcie o rozwiązaniu małżeństwa lub winie za rozpad pożycia małżeńskiego, opłata od apelacji wynosi 600 zł (art. 26 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c. w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.).

Jeśli strona zobowiązana do alimentów zaskarży wyrok w części obejmującej wyłącznie rozstrzygnięcie o kosztach utrzymania małoletniego dziecka stron, od apelacji pobiera się opłatę stosunkową obliczaną od wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 13 u.k.s.c. w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.).

Małżonek, który wnosi apelację od wyroku rozwodowego jedynie w części rozstrzygającej o kosztach utrzymania dziecka, domagając się podwyższenia zasądzonej kwoty, nie ma obowiązku uiszczania opłaty od apelacji (art. 96 ust. 1 pkt 2 u.k.s.c.).

W praktyce sądowej, w razie zaskarżenia tylko orzeczenia o władzy rodzicielskiej (lub o kontaktach), zazwyczaj przyjmuje się, że opłata od apelacji wynosi tyle, ile opłata od pozwu w sprawie o rozwód, tj. 600 zł. Powyższe opiera się na założeniu, że władza rodzicielska (kontakty) nie są wyjęte spod obowiązywania zasady integralności wyroku rozwodowego. Jest to jednak kwestia kontrowersyjna (zob. art. 37 pkt 2 u.k.s.c. w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c. oraz art. 23 pkt 1 u.k.s.c. w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.).

Od apelacji dotyczącej orzeczenia o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania należna jest opłata stała w wysokości 100 zł, przewidziana w sprawie o ustalenie sposobu korzystania z rzeczy wspólnej (art. 39 ust. 2 pkt 1 u.k.s.c. w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.).

Od apelacji w zakresie orzeczenia o eksmisji opłata stała wynosi 200 zł (art. 27 pkt 11 u.k.s.c. w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.).

W zakresie orzeczenia o podziale majątku wspólnego opłata od apelacji wynosi 1 000 zł (art. 38 u.k.s.c. w zw. z art. 18 ust. 2 u.k.s.c.).

Opłata od uzasadnienia

Odrębną kwestią wymagającą zaakcentowania jest to, że po zmianach wprowadzonych nowelizacją KPC z 2019 r. niedopuszczalne jest złożenie apelacji bez uprzedniego złożenia wniosku o uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia (art. 369 § 1 KPC w zw. z art. 328 § 1 KPC). Zgodnie z dodanym art. 25b ust. 1 u.k.s.c. od wniosku o doręczenie orzeczenia albo zarządzenia z uzasadnieniem zgłoszonego w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia albo doręczenia tego orzeczenia albo zarządzenia pobiera się opłatę stałą w kwocie 100 zł. W przypadku wniesienia środka zaskarżenia opłatę uiszczoną od wniosku o doręczenie orzeczenia albo zarządzenia z uzasadnieniem zalicza się na poczet opłaty od środka zaskarżenia. Ewentualna nadwyżka nie podlega zwrotowi (ust. 2).

dr Daniela Wybrańczyk, prawnik, mediator