Przełom w sprawach dożywotnich zakazów jazdy. Sąd Apelacyjny w Białymstoku uwzględnia niekonstytucyjność art. 42 § 4 kodeksu karnego

• Co orzekł Sąd Apelacyjny w Białymstoku
• Dotychczasowa praktyka orzecznicza
• Podstawa wznowienia – art. 540 § 2 k.p.k.
• Argumentacja obrony i orzeczenia TK
• Test proporcjonalności w uzasadnieniu Trybunału Konstytucyjnego
• Znaczenie rozstrzygnięcia
• Reprezentacja stron

Co orzekł Sąd Apelacyjny w Białymstoku

Jest to pierwszy w Polsce wyrok, w którym sąd wznowił postępowanie karne, uchylił wyroki pierwszej i drugiej instancji w części dotyczącej orzeczenia środka karnego w postaci dożywotniego zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych i sprawę w tym zakresie przekazał do ponownego rozpoznania. Sprawa dotyczy osoby prawomocnie skazanej z art. 178a § 4 kodeksu karnego (dalej: "k.k.") w zw. z art. 178a § 1 k.k. To przełomowe orzeczenie zostało oparte o wcześniej stwierdzoną przez Trybunał Konstytucyjny niezgodność art. 42 § 4 k.k. z Konstytucją

Dotychczasowa praktyka orzecznicza

Dotychczasowa praktyka orzecznicza była jednoznaczna – w przypadku skazania za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości w warunkach recydywy, sądy były związane treścią art. 42 § 4 k.k., nakazującą obligatoryjne orzeczenie dożywotniego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych. Przepis ten wyłączał możliwość dostosowania reakcji karnej do indywidualnych okoliczności sprawy i faktycznego stopnia winy sprawcy.

Podstawa wznowienia – art. 540 § 2 k.p.k.

W oparciu o art. 540 § 2 k.p.k. obrona złożyła wniosek o wznowienie postępowania karnego zakończonego prawomocnym wyrokiem. Zgodnie z przepisem postępowanie wznawia się na korzyść strony, jeżeli Trybunał Konstytucyjne orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie.

Argumentacja obrony i orzeczenia TK

Obrońcy we wniosku o wznowienie postępowania karnego podnieśli argumentację opartą o stwierdzenie niekonstytucyjności wskazanego przepisu, powołując się na najnowsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego: wyroki z dnia 4 czerwca 2024 r. (SK 22/21) oraz z dnia 23 kwietnia 2025 r. (P 3/17).

Wyrokiem z dnia 4 czerwca 2024 r., sygn. akt SK 22/21, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 42 § 3 k.k. w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 541), w zakresie, w jakim obliguje sąd do orzeczenia zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 42 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Swoistym uzupełnieniem stanowiska Trybunału z 2024 r. jest wyrok TK z dnia 23 kwietnia 2025 r. (sygn. P 3/17) odnoszący się do niekonstytucyjności art. 42 § 4 k.k. Za tym właśnie stanowiskiem Trybunału obrona podniosła, iż art. 42 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2025 r. poz. 383) w zakresie, w jakim zobowiązuje sąd do orzeczenia zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie skazania osoby prowadzącej taki pojazd za popełnienie przestępstwa z art. 178a § 4 w zw. z art. 178a § 1 ustawy – Kodeks karny, jest niezgodny z art. 10 w zw. z art. 175 ust. 1 oraz 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Test proporcjonalności w uzasadnieniu Trybunału Konstytucyjnego

W uzasadnieniu orzeczeniu TK ocenił art. 42 § 4 k.k. pod oceniając kryterium jego przydatności, konieczności i proporcjonalności.
Oceniając kryterium przydatności, Trybunał uznał, że realizacja celów kary przewidzianych przez ustawodawcę w żadnym stopniu nie uzasadnia nałożenia na sąd obowiązku orzeczenia określonej reakcji karnej, bez możliwości jej dostosowania do okoliczności danej sprawy, zgodnie z dyrektywami wymienionymi przez ustawodawcę w art. 53 k.k.

Co do przesłanki konieczności, Trybunał uznał, że skoro prawo do sądu gwarantuje obywatelowi prawo do rozpoznania jego sprawy przez sąd posiadający cechy, o których mowa w art. 175 i następnych Konstytucji, ustawodawca nie powinien ingerować w nie przez pozbawienie tego sądu uprawnień w zakresie ukształtowania reakcji karnej.

Trzecia przesłanka testu - proporcjonalność sensu stricto - nakazuje zestawić ze sobą dobro chronione przez art. 42 § 4 k.k. (czyli bezpieczeństwo w ruchu lądowym) z konstytucyjnym prawem do sądu. W tym kontekście Trybunał uznał, że ustawodawca z łatwością mógł pogodzić oba te interesy, pozostawiając stosowanie środka karnego - choćby nawet dożywotniego - w gestii sądu. Z niezrozumiałych przyczyn sprowadził sąd orzekający do roli narzędzia, mającego niezależnie od okoliczności, w razie wystąpienia przesłanek opisanych w obu przepisach zastosować dożywotni i obligatoryjny środek karny. Inaczej niż w art. 42 § 3 k.k., ustawodawca nie dał sądowi nawet iluzji możliwości zadecydowania o zasadności jego wymierzenia.

Znaczenie rozstrzygnięcia

Sąd rozpoznający wniosek o wznowienie postępowania podzielił tę argumentację, uznając, że automatyzm orzekania tak daleko idącego środka karnego narusza prawo do sądu i zasadę proporcjonalności. Tym samym po raz pierwszy w Polsce uchylono dożywotni zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych wydany w oparciu o art. 42 § 4 k.k. i wznowiono postępowanie w oparciu o art. 540 § 2 k.p.k. To rozstrzygnięcie ma charakter precedensowy.

Reprezentacja stron

Sprawę przed Sądem Apelacyjnym w Białymstoku prowadzili partnerzy Kancelarii Wieczorek Ziółkowska Maluha Stanclik Adwokaci i Radcowie Prawni. https://wzmskancelaria.pl

Adwokat Aleksandra Ziółkowska-Okońska