Skutki obrony koniecznej na gruncie prawa cywilnego

W art. 423 kodeksu cywilnego stwierdzono, że kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi. Przepis ten uchyla obowiązek naprawienia szkody bez względu na zasadę odpowiedzialności, jaką przepisy określają dla danego czynu sprawcy. W takiej bowiem sytuacji – odpierając bezpośredni i bezprawny zamach – nie można uznać zachowania sprawcy za bezprawne. W doktrynie prawniczej uważa się, że obronę konieczną należy uznać za okoliczność wyłączającą odpowiedzialność także wówczas, gdy sprawca miałby odpowiadać na zasadzie ryzyka, na przykład wyrządził szkodę ruchem mechanicznego środka komunikacji. 

Działanie osoby w granicach obrony koniecznej wymaga ziszczenia się jednocześnie dwóch okoliczności:

• odparcia zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby

•  zamach musi być bezpośredni i bezprawny

Wyłączenie odpowiedzialności może nastąpić wówczas, jeżeli zamach jest bezprawny (niezgodny z przepisami prawa podmiotowego lub zasadami współżycia społecznego), bezpośredni, a obrona przeciw napastnikowi konieczna (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 maja 1965 r., I CR 5/65). Jednocześnie istotna jest również sama świadomość działania w obronie koniecznej. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 18 września 1991 r. (I ACr 344/91) stwierdzono m.in., że tylko osoba działająca w obronie koniecznej nie odpowiada za szkodę wyrządzoną napastnikowi. Fakt, że pozwanemu - w związku z pobiciem przezeń powoda, przy przyjęciu jednak działania z przekroczeniem granic obrony koniecznej - nie wymierzono kary, nie wyłącza jego odpowiedzialności cywilnej za ujemne w zdrowiu powoda wynikłe stąd trwałe skutki.

Zobacz: Kodeks cywilny

Podobnie jak w prawie karnym kwestia wartości dobra chronionego w kontekście wartości wyrządzonej szkody nie jest istotna. W wyroku z dnia 27 maja 1985r. Sąd Najwyższy stwierdził, że nawet jeżeli dobro chronione przez posiadacza przedstawia mniejszą wartość w porównaniu z dobrem zagrożonym zniszczeniem lub uszkodzeniem istnieje możliwość podjęcia działania w obronie koniecznej.