Koniec z likwidacją przez zarządców cmentarzy prywatnych grobów w związku z ich „zadłużeniem” (upływem czasu opłaconego na utrzymanie grobu) – szykuje się ważna zmiana w przepisach

• Kiedy cmentarz może zlikwidować grób – zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami?
• Czym, tak naprawdę, jest likwidacja grobu – zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami?
• Kolejne groby, mają zostać objęte wyłączeniem od prawa do likwidacji (a dokładnie – wykorzystania grobu do ponownego chowania zwłok innej osoby)
• Za bezprawną likwidację grobu grozić miałaby ponadto kara od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności
• Sejmowa Komisja do Spraw Petycji: należy ograniczyć proceder samowolnego likwidowania grobów weteranów (które są grobami prywatnymi, rodzinnymi) przez zarządców cmentarzy. Sprawa skierowana do premiera
• Kiedy nowe przepisy miałyby wejść w życie?

Kiedy cmentarz może zlikwidować grób – zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami?

Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami – jeżeli trzymać się ich literalnego brzmienia – cmentarz, tak naprawdę, nie może zlikwidować grobu, a może go – wykorzystać do ponownego chowania zwłok innej osoby. I to tylko pod pewnymi warunkami. Wynika to wprost z art. 7 ustawy z dnia 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, zgodnie z którym, grób może zostać użyty do ponownego chowania zwłok:

• po upływie 20 lat,
• jeżeli żadna osoba nie zgłosiła zastrzeżenia przeciw użyciu grobu do ponownego chowania oraz
• nie została uiszczona (ponowna, tj. po upływie ww. 20 lat) opłata (tzw. opłata prolongacyjna), przewidziana za pochowanie zwłok (wysokość tej opłaty dla cmentarzy komunalnych, określają akty wewnętrzne gminy – najczęściej uchwały rady gminy lub miasta).

Jeżeli zatem, jakakolwiek osoba, zgłosi zastrzeżenie przeciw użyciu danego grobu do ponownego chowania i ponownie uiści opłatę przewidzianą za pochowanie zwłok – wywoła to skutek na następne 20 lat (w tym okresie, grób nie będzie mógł zostać użyty do ponownego chowania innych zwłok lub jak określa się to potocznie – nie będzie mógł zostać zlikwidowany).

Jest jednak pewien wyjątek od powyższych zasad – nie znajdują one zastosowania do grobów murowanych przeznaczonych do pomieszczenia zwłok więcej niż jednej osoby, a także do chowania urn zawierających szczątki ludzkie powstałe w wyniku spopielenia zwłok (art. 7 ust. 3 ww. ustawy). Oznacza to, że – zarówno kilkuosobowe groby murowane, jak i groby przeznaczone do chowania urn – nie mogą być przez cmentarze przeznaczane do ponownego chowania zwłok po upływie 20 lat, nawet jeżeli nikt z rodziny nie zgłosi zastrzeżenia w tym zakresie i nie zostanie uiszczona ponowna opłata za pochowanie zwłok.¹ Gminy nie są natomiast uprawnione do uchwalania przepisów, którymi nakładałyby obowiązek ponownego uiszczenia opłaty za pochówek, po upływie 20 lat, w odniesieniu do kilkuosobowych grobów murowanych oraz grobów przeznaczonych do chowania urn.² Przepisy ustawy z dnia 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, zgodnie z którymi cmentarz – na określonych w nich warunkach – ma prawo do użycia grobu do ponownego chowania zwłok, znajdują zatem zastosowanie przede wszystkim do grobów ziemnych.

Niedozwolone jest również – zgodnie z art. 7 ust. 5 ww. ustawy – użycie grobu do ponownego chowania przez cmentarz, jeżeli grób ten ma wartość pamiątki historycznej (ze względu na swą dawność lub osoby, które są w nim pochowane albo zdarzenia, z którymi mają związek.

Z uwagi na fakt, iż opłaty za pochówek, są ustalane przez samorządy, w drodze uchwały rady miasta lub gminy – warto w tym miejscu również wspomnieć, że ww. organy nie mają prawa do zwiększenia ww. opłat, tylko z powodu zwiększenia kwoty zasiłku pogrzebowego (co nastąpi od 1 stycznia 2026 r., na podstawie oczekującej na wejście w życie ustawy z dnia 9.05.2025 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw).

Czym, tak naprawdę, jest likwidacja grobu – zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami?

Jak zostało już wspomniane powyżej – zgodnie z przepisami ustawy z dnia 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych i wyłącznie na określonych w niej warunkach (również wypunktowanych powyżej) – cmentarz, tak naprawdę, nie może zlikwidować grobu, a może go – wykorzystać do ponownego chowania zwłok innej osoby. Polega to na tym, że grób jest otwierany, chowane są do niego kolejne zwłoki, a nagrobek jest rozbierany i zastępowany nowym. Na grobie przestaje zatem widnieć imię i nazwisko osoby, która została w nim pochowana jako pierwsza (ponad 20 lat temu), ale jej szczątki nie są fizycznie usuwane z grobu, a jej imię i nazwisko nadal pozostaje zapisane w księgach cmentarnych.

Kolejne groby, mają zostać objęte wyłączeniem od prawa do likwidacji (a dokładnie – wykorzystania grobu do ponownego chowania zwłok innej osoby)

W dniu 20 stycznia 2025 r., do Sejmu, została złożona petycja w sprawie zmiany ustawy z dnia 22.11.2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski (nr BKSP-155-X-417/25), w której – jej autor (Sebastian Chłopik) – zażądał podjęcia przez sejmową Komisję do Spraw Petycji inicjatywy ustawodawczej w zakresie wprowadzenia ww. ustawie jednoznacznego zakazu likwidacji grobów wpisanych do ewidencji grobów weteranów walko o wolność i niepodległość Polski, prowadzonej przez Instytut Pamięci Narodowej – Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, jak również odpowiedzialności karnej z tytułu naruszenia ww. zakazu.

Jak argumentuje autor ww. petycji – w ustawie z dnia 22.11.2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski brak jest postanowień zakazujących oraz penalizujących likwidację grobów wpisanych do Ewidencji Grobów Weteranów, a z jego doświadczenia wynika, że – „ustawicznie występują przypadki działań zarządców cmentarzy, zmierzające do likwidacji grobów wpisanych do Ewidencji”, co uniemożliwia pełne urzeczywistnienie celów dla których została uchwalona ww. ustawa, która to – miała powstrzymać proces likwidacji tego typu grobów, będący „dotkliwym uszczerbkiem dla polskiego dziedzictwa historycznego i kulturowego”.

Jak wskazuje autor petycji – w zakresie likwidacji grobów weteranów, w związku z brzmieniem art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 22.11.2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski (zgodnie z którym – przepisy niniejszej ustawy nie naruszają ustawy z dnia 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych) – zastosowanie znajduje art. 7 ustawy z dnia 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, który ustanawia (omówione powyżej) generalne zasady w zakresie likwidacji grobów (a konkretnie – wykorzystywania ich do ponownego chowania zwłok innej osoby).

W związku z powyższym – w obecnym stanie prawnym – zakaz likwidacji grobów weteranów (tj. grobów wpisanych do Ewidencji Grobów Weteranów) można wywieść jedynie pośrednio z art. 7 ust. 5 ww. ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, zgodnie z którym – wzbronione jest użycie do ponownego pochowania grobów, mających wartość pamiątek historycznych. W braku istnienia przepisów proceduralnych w zakresie ustalenia czy dany grób ma charakter „pamiątki historycznej” oraz definicji legalnej zwrotu normatywnego „pamiątka historyczna” – autor petycji upatruje jednak powodów, dla których zakaz wynikający z art. 7 ust. 5 ww. ustawy, w odniesieniu do grobów weteranów, nie jest w praktyce respektowany przez zarządy cmentarzy, którym pozostawiono swobodną ocenę tego, czy dany grób wpisany do Ewidencji Grobów Weteranów, posiada wartość pamiątki historycznej. „W efekcie, w razie odmiennej optyki i przyjęcia, że groby takie powyższej wartości nie powiadają, możliwa jest ich likwidacja, co jak pokazuje moje doświadczenie wielokrotnie próbowano uczynić. (…) Pozostawienie zarządom cmentarzy swobody decyzyjnej w tym przedmiocie jest stanem wysoce niepożądanym, w szczególności z uwagi na brak kwalifikacji merytorycznych (m.in. specjalistycznej wiedzy historycznej) do podejmowania takich rozstrzygnięć, jak również istnienie spornych interesów w zakresie pozostawiania grobów na zarządzanych przez nich cmentarzach.” – argumentuje autor petycji.

Z tego powodu – domaga się on ustanowienia przepisu, z którego wprost wynikałoby, że – „Zakazane jest użycie do ponownego pochowania grobu weterana walk o wolność i niepodległość Polski, wpisanego do ewidencji”, a zatem niezawierającego klauzul generalnych i odesłań do innych ustaw. Wprowadzenie takiej regulacji do ustawy z dnia 22.11.2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski – definitywnie uniemożliwiłoby cmentarzom likwidację grobów weteranów oraz pobieranie tzw. opłat prolongacyjnych od tych grobów (od uiszczenia których, uzależniony jest brak użycia tychże grobów do ponownego pochowania), tworząc „pożądany przez Konstytucję Rzeczpospolitej Polskiej oraz Ustawę o Grobach Weteranów stan prawny, w którym bezsprzecznie brak będzie możliwości likwidacji grobów wpisanych do Ewidencji”.

Za bezprawną likwidację grobu grozić miałaby ponadto kara od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności

Autor petycji domaga się ponadto wprowadzenia penalizacji bezprawnej likwidacji grobu weterana, w postaci dodania do ustawy z dnia 22.11.2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski przepisu, zgodnie z którym – kto wbrew postanowieniu w art. 6a (red.: tj. przepisu zakazującego likwidację grobów weteranów, którego dodania do ustawy domaga się autor) używa do ponownego pochowania grób weterana walk o wolność i niepodległość Polski – podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Chyba, że sprawca czyni działa nieumyślnie – wówczas podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami – w przypadku niezgodnego z przepisami art. 7 ustawy z dnia 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych – ponownego wykorzystania do chowania grobu weterana (o ile został on uznany za pamiątkę historyczną) – jedyną sankcją, jaka może spotkać władze danego cmentarza, jest sankcją przewidziana w art. 18 ust. 1 ww. ustawy, tj. kara aresztu (w wymiarze od 5 do 30 dni³) albo grzywny (w wysokości, co do zasady, od 20 do 5 000 zł⁴), które – w ocenie autora petycji – „nie są karami współmiernymi do omawianego czynu” i tym samym – nie realizują funkcji prewencyjnej.

Z pełną treścią petycji, można zapoznać się poniżej:

Sejmowa Komisja do Spraw Petycji: należy ograniczyć proceder samowolnego likwidowania grobów weteranów (które są grobami prywatnymi, rodzinnymi) przez zarządców cmentarzy. Sprawa skierowana do premiera

W dniu 21 maja 2025 r. petycja w sprawie zmiany ustawy z dnia 22.11.2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski – była przedmiotem obrad sejmowej Komisji do Spraw Petycji.

Po zreferowaniu petycji przez posłankę Izabelę Bodnar i omówieniem jej przez jej autora Sebastiana Chłopika – głos w sprawie zabrał Adam Siwek, dyrektor Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN: „Autor petycji trafnie rozpoznał pewną lukę w prawie w postaci braku sankcji za nielegalną likwidację grobu weterana wpisanego do ustawowej ewidencji. Natomiast Instytut, w ramach realizacji ustawy, stosuje pewne zabezpieczenia – pozaustawowe można powiedzieć. Ponieważ ustawa zobowiązuje nas do informowania wnioskodawcy o dokonaniu wpisu grobu do ewidencji – my przesyłamy taką informację równocześnie do zarządcy czy administratora cmentarza, na terenie którego taki, wpisany do ewidencji grób się znajduje. Ponadto, groby wpisane do ewidencji są oznaczane specjalnymi symbolami, plakietkami. To oczywiście jest działanie poza ustawą i nie zawsze jest możliwe, ponieważ niekiedy – ze względów technicznych – na tych grobach, nie ma gdzie takiej plakietki przymocować, ale sama wiedza zarządcy cmentarza o wpisaniu grobu [red.: do ewidencji grobów weteranów walko o wolność i niepodległość Polski] – powinna go skłonić do jakichś refleksji i zawahania przy podejmowaniu decyzji administracyjnych związanych z likwidacją grobu. To najczęściej związane jest – mówiąc potocznie – „z zadłużeniem grobu”, upływem czasu opłaconego na utrzymanie grobu. Jeżeli chodzi o przeciwdziałanie temu zagrożeniu – chciałem zwrócić uwagę, że może nie do końca precyzyjnie dobrano to narzędzie, bo proszę pamiętać, że groby weteranów są grobami prywatnymi – rodzinnymi. Przy pracy nad tą ustawą, od początku zakładano, że wpis grobu do ewidencji grobów weteranów w żaden sposób nie ograniczy (nie naruszy) prawa dysponenta do dysponowania tym grobem. Z tego względu, w grobach weteranów, wpisanych do ewidencji, dokonywane są pochówki kolejnych osób zmarłych (zazwyczaj krewnych, potomków weterana) i nie można rodzinie tego prawa odbierać. Więc – ograniczenie możliwości likwidacji grobu nie musi wiązać się z ograniczeniem możliwości dokonywania tam ponownych pochówków. To by wymagało doprecyzowania. Chciałbym także zwrócić uwagę, że wiosną 2023 r. zakończone zostały wieloletnie prace na projektem ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych i ta ustawa niestety nie przeszła procesu legislacyjnego, pozostała w sferze projektu. Natomiast ta „wielka” ustawa, regulująca kwestię ewidencjonowania grobów, zgonów, postępowania ze zwłokami, prowadzenia cmentarzy – miała „wchłonąć” ustawę o grobach weteranów (jako swój rozdział) i tam wprowadzono propozycje regulacji zabezpieczających groby weteranów przed likwidacją i sankcje karne w postaci grzywny (do 50 tys. zł za nielegalną likwidację lub ekshumację szczątków z grobu weterana), co też nie oznaczało, że absolutnie blokowane miały być możliwości np. przeniesienia grobu, ponieważ czasami spotykany się z takimi wnioskami ze strony rodzin. (…)” – powiedział dyrektor Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN i podsumował: „Przychylam się do tej petycji, do zgłoszonych postulatów, aby wprowadzić dodatkowe zabezpieczenie grobów weteranów przed likwidacją, natomiast wskazując konieczność doprecyzowania tych rozwiązań. Może sięgnięcia właśnie do tego projektu ustawy z 2023 r.”

Stały doradca Komisji do Spraw Petycji, jak i były poseł, Sławomir Piechota, stwierdził natomiast: „W świetle tej dyskusji, ale także w oparciu o materiały związane z petycją – rekomendowałbym dezyderat do Prezesa Rady Ministrów – sprawa dotyczy bowiem kompetencji kilku ministrów, a jest bez wątpienia złożona legislacyjnie. To nie jest prosta sprawa. Trzeba uwzględnić wiele elementów, wiele ustaw – dlatego propozycja dezyderatu do Prezesa Rady Ministrów.”

W mowie podsumowującej – posłanka Izabela Bodnar poddała pod wątpliwość członków komisji – czy w sprawie wprowadzenia ograniczeń w likwidacji grobów weteranów przez zarządców cmentarzy – należałoby wystosować dezyderat do premiera (tak jak zasugerował ekspert) czy komisja powinna samodzielnie podjąć inicjatywę ustawodawcą mającą na celu wprowadzenie wnioskowanej przez autora petycji sankcji za nielegalną likwidację grobu weterana. „W tej petycji chodzi o to, żeby ograniczyć proceder samowolnego likwidowania grobów weteranów. Tutaj musimy się zastanowić – jak rzeczywiście uszanować to miejsce kultu, narodowego dziedzictwa i jednak ograniczyć możliwość zarządcom cmentarzy likwidacji (red.: grobów weteranów), z tak błahej przyczyny jak np. niepłacenie za grób (choćby z tego powodu, że rodzina już nie żyje).” – podkreśliła posłanka.

Po ponownym zwróceniu uwagi przez doradcę komisji – Sławomira Piechotę, iż w kwestii petycji powinien wypowiedzieć się Minister Sprawiedliwości, Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, jak i Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, czyli, że – sprawa jest złożona legislacyjnie i aby wprowadzone rozwiązania był spójne z obowiązującymi przepisami, musi zostać przeanalizowana w szerszym kontekście, równolegle przez kilka resortów – ostatecznie, sejmowa Komisja do Spraw Petycji, zdecydowała się na skierowanie dezyderatu w tej sprawie do premiera.

Kiedy nowe przepisy miałyby wejść w życie?

W związku ze skierowaniem – w dniu 21 maja 2025 r. – przez sejmową Komisję do Spraw Petycji, dezyderatu do premiera w sprawie wprowadzenia ograniczeń w zakresie możliwości likwidacji grobów weteranów przez zarządców cmentarzy – premier ma teraz 30 dni (od otrzymania ww. dezyderatu) – na ustosunkowanie się do zawartych w nim postulatów i pisemne powiadomienie Marszałka Sejmu o zajętym stanowisku (chyba że Marszałek Sejmu, na wniosek premiera i w porozumieniu z prezydium komisji – ustali inny termin). Wynika to z art. 159 ust. 4 Regulaminu Sejmu. Odpowiedź premiera na ww. dezyderat – stanie się następnie przedmiotem ponownych obrad sejmowej Komisji do Spraw Petycji w niniejszej sprawie, która podejmie wówczas ostateczną decyzję co do tego, czy zdecyduje się na podjęcie inicjatywy ustawodawczej mającej na celu wyłączenie grobów weteranów od prawa zarządu cmentarza do ich likwidacji (a dokładnie – wykorzystania grobu do ponownego chowania zwłok innej osoby), jeżeli po upływie 20 lat nikt nie zgłosi zastrzeżenia przeciw ponownemu użyciu grobu i nie zostanie uiszczona tzw. opłata prolongacyjna, a grób nie zostanie uznany przez władze cmentarza za posiadający wartość „pamiątki historycznej”.

W razie nieotrzymania odpowiedzi premiera w ww. terminie przez Komisję do Spraw Petycji lub uznania przez nią otrzymanej odpowiedzi za niezadowalającą – będzie ona mogła również ponowić swoje wystąpienie do premiera, przedłożyć Marszałkowi Sejmu wniosek o zwrócenie odpowiedzi jako niezadowalającej lub od razu – przedłożyć sejmowi projekt odpowiedniej uchwały lub rezolucji, której przedmiotem będzie problem poruszony w petycji.

¹ zob. wyrok NSA z dnia 4.12.2018 r. sygn. akt II OSK

² zob. wyrok WSA we Wrocławiu z 22.08.2024 r., sygn. akt IV SA/Wr 237/24

³ Zgodnie z art. 19 Kodeksu wykroczeń

⁴ Zgodnie z art. 24 par. 1 Kodeksu wykroczeń

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (t.j. Dz.U. 2024 poz. 576 z późn. zm.)
• Ustawa z dnia 22.11.2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski (Dz.U. z 2018 r, poz. 2529)
• Ustawa z dnia 20.05.1971 r. Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2025 r., poz. 734)