Instytucja świadka incognito w procesie karnym

Kim jest świadek incognito?

Instytucja świadka incognito funkcjonuje w polskim prawodawstwie od 1995 roku. Wielokrotne nowelizacje ustawy doprowadziły do wykształcenia się instytucji w optymalnym kształcie, w jakim funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Ogólnie rzecz biorąc świadkiem jest osoba fizyczna, wezwana przez sąd w charakterze świadka albo zgłaszająca się bez wezwania, zobowiązana złożyć zeznania albo składająca zeznania dobrowolnie, które mogą mieć potencjalnie znaczenie w danej sprawie, zeznająca w zakresie znanych jej faktów i właściwości, spostrzeżonych, odebranych innymi zmysłami osobiście lub uzyskanych z innych źródeł, związanych bezpośrednio lub pośrednio z czynem przestępnym, w procesie toczonym przeciwko innej osobie.

W przypadkach wskazanych w ustawie potencjalny świadek może zażądać należnej mu ochrony w postaci zachowania anonimowości jego tożsamości. W odniesieniu do świadka anonimowość wskazuje na zachowanie w tajemnicy jego tożsamości na potrzeby postępowania karnego. Świadkiem anonimowym jest więc osoba nieznana z imienia ani nazwiska, występująca incognito, składająca zeznania w sposób uniemożliwiający innym osobom niż sąd i prokurator poznanie jej tożsamości.

Zobacz: Kodeks karny

Kiedy stosujemy utajnienie?

Na podstawie art. 184 § 1 k.p.k. przesłanką zastosowania instytucji świadka incognito jest uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej. Istnieje także przesłanka zastosowania instytucji świadka anonimowego o charakterze pozaustawowym, wyprowadzonej z zasad logicznego rozumowania oraz gwarancyjnych norm prawa karnego procesowego. Zgodnie z jej założeniem warunkiem zastosowania art. 184 k.p.k. jest występujący w sprawie układ okoliczności faktycznych, który powoduje, że anonimizacja ma szanse powodzenia. Uwzględnienie tej przesłanki podczas anonimizacji jest warunkiem uniknięcia pozorności udzielanej świadkowi ochrony oraz zachowania elementarnych gwarancji oskarżonego w procesie karnym. Fakt zaistnienia przesłanek w określonej sprawie jest poddawany, w zależności od etapu postępowania, ocenie sądu bądź prokuratora. Ocena dokonywana przez wskazane podmioty ma na celu obiektywne rozpoznanie i analizę okoliczności faktycznych towarzyszących sprawie.

Kto może zostać świadkiem incognito?

Przepisy ustawy nie formułują jakichkolwiek warunków czy kryteriów jakie świadek musi spełniać, aby wobec niego mogła zostać zastosowana anonimizacja. Jedyna przesłanka uzasadniająca utajnienie jest niezależna od cech jego osobowości czy też od jego woli.

A jest nią zaistnienie okoliczności opisanych powyżej. Przepis art. 184 k.p.k. odnosi się do świadka w znaczeniu procesowym, czyli osoby która została wezwana do składania zeznań. Warunkiem sensowność instytucji świadka incognito jest zastosowanie jej w odpowiednim czasie, a mianowicie po wezwaniu osoby do składania zeznań lecz przed ich odebraniem. Wydanie takiego postanowienia w stosunku do świadka w znaczeniu potocznym jest bezzasadne i przedwczesne, gdyż na tym etapie nie wiadomo jeszcze czy wogóle złożenie zeznań przez tą osobę będzie potrzebne w konkretnej sprawie. Po złożeniu zeznań do protokołu staje się bezcelowe, gdyż udzielana ochrona skupia się na zapewnieniu anonimowości podczas przesłuchania. Jednak niezupełnie zostaje wykluczona możliwość późniejszego wydania postanowienia o utajnieniu, gdyż przesłanka z art. 184 k.p.k., może pojawić się dopiero po złożeniu zeznań w postępowaniu przygotowawczym. Sensowne jest to tylko w sytuacji, gdy dane świadka nie zostały ujawnione, a oskarżony czy też jego obrońca nie zapoznał się z treścią protokołów z postępowania przygotowawczego. Wówczas może nastąpić zastąpienie sporządzonych protokołów, takimi które nie zawierają danych umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka. Niestety takiej możliwości nie ma już osoba, która złożyła zeznania z podaniem danych osobowych podczas postępowania sądowego, gdyż automatycznym następstwem tych czynności jest ujawnienie danych „na zewnątrz”.

Zobacz: Kodeks postępowania karnego

Istnieją kategorie świadków, w stosunku do których, z różnych przyczyn nie może czy też nie powinno być wydane postanowienie o anonimizacji. Głównym powodem jest fakt, iż odkrycie tożsamości świadka nie stanowi dla oskarżonego w pewnych przypadkach najmniejszej trudności. Należy tu w szczególności wymienić pokrzywdzonego, osoby małoletnie, niepełnosprawne umysłowo oraz niewładające językiem polskim.

Formy utajnienia

Przesłuchanie świadka incognito może nastąpić wyłącznie w okolicznościach uniemożliwiających ujawnienie jego tożsamości. Biorąc pod uwagę fakt, że regułą stała się obecność oskarżonego i jego obrońcy podczas przesłuchania, środki ochrony powinny być bardzo starannie dobierane przez sąd, aby maksymalnie zmniejszyć prawdopodobieństwo dekonspiracji. Koniecznością jest ograniczenie wizualnego, a bardzo często także werbalnego kontaktu oskarżonego ze świadkiem.

Podczas przesłuchania na rozprawie w celu zamaskowania świadka mogą zastosowane być różne środki techniczne: zastosowanie kabiny, parawanu, lustra weneckiego oraz innych środków maskujących wizerunek – stroje maskujące sylwetkę świadka (kostiumy, maski, sztuczne brody, peruki, kominiarki).

W przypadku bardzo dużego stopnia zagrożenia dekonspiracją przesłuchanie może zostać przeprowadzone poza salą rozpraw z wykorzystaniem środków technicznych przekazujących obraz i dźwięk na odległość. Przekaz poddawany jest specjalnym zniekształceniom za pomocą urządzeń deformujących wizerunek i głos świadka. Dopiero w takiej postaci przekazywany jest na salę rozpraw.

Zobacz: Przebieg przesłuchania świadka

Istota anonimizacji 

Świadek anonimowy to instrument wprowadzony w celu zwalczania poczucia zagrożenia ze strony świata przestępczego, mający na celu wzmocnienie bezpieczeństwa świadków, a tym samym zwiększenie efektywności funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.

Poszukiwanie takich instrumentów stało się konieczne w związku z rozpowszechnieniem zjawiska zastraszania świadków, które powoduje, że świadkowie często w obawie o bezpieczeństwo własne lub osób najbliższych, w trakcie przesłuchania zasłaniają się niepamięcią, upływem czasu, błędem czy pomyłką. Jest to jedna z najbardziej oczywistych metod działań grup przestępczych, mających na celu eliminację potencjalnego źródła dowodowego, poprzez stworzenie atmosfery zagrożenia lub zastosowanie siły czy groźby.

Zobacz: W sądzie

Anonimizacja jest formą ochrony osobowego źródła dowodowego, które stanowi niewątpliwie podstawowy, najczęściej stosowany środek dowodowy. Mimo, że przedstawiona instytucja jest coraz częściej stosowana w praktyce, wzbudza co raz większe zaufanie, a jej efektywność stale wzrasta, nie jest dostatecznie doceniana.