Separacja w ogólności według prawa kanonicznego

Według ustawodawcy kościelnego małżeństwo zawarte pomiędzy ochrzczonymi w Kościele katolickim jest nierozerwalne. Zgodnie bowiem z kanonem 1055 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku promulgowanego przez papieża Jana Pawła II (dalej k.p.k.) małżeństwo to przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa, które zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do godności sakramentu. Jednakże wymaganie prawodawcy dochowania wspólnoty całego życia nie jest absolutne i dopuszcza wyjątki, które usankcjonowane są instytucją separacji. Wyjątki są dopuszczane nawet pomimo tego, iż kanon 1151 k.p.k. stwierdza, że małżonkowie mają obowiązek i prawo zachowania współżycia małżeńskiego, na które składa się m.in. zamieszkanie, stół i łoże. 

Niemniej jednak k.p.k. wyraźnie precyzuje, że instytucja separacji małżeństwa, wobec braku w Kościele katolickim instytucji rozwodu, winna być dla małżonków ostatecznością i powinna być stosowana tylko wtedy gdy nie ma perspektyw na pogodzenie stron. Separacja nie jest uważana przez ustawodawcę kościelnego za stan normalny, a traktowana jest jako stan wyjątkowy. Przez prawodawcę jest jedynie stanem tolerowanym, ponieważ naraża ona strony na poważne niebezpieczeństwo duchowe. Separacja oznacza bowiem zerwanie lub zaniechanie wspólnego pożycia małżonków mimo dalszego trwania ich węzła małżeńskiego, co powoduje jednak, iż w literaturze przedmiotu nie jest uważana za zło bezwzględne. 

Tym samym instytucja separacji zwalnia małżonków z obowiązku wspólnego zamieszkania i podejmowania współżycia seksualnego. Zwolnienie to jednak występuje tylko w sytuacjach wyjątkowych, a mianowicie wtedy gdy zachodzą okoliczności, które moralnie uniemożliwiają prowadzenie wspólnego pożycia.

Okolicznościami takimi niewątpliwie pozostają m.in.:
- cudzołóstwo,
- poważne niebezpieczeństwo dla duszy lub ciała jednej ze stron lub potomstwa pochodzące od drugiej strony,
- zbyt trudne życie dla jednej ze stron spowodowane przez druga stronę.

Obecnie obowiązujący k.p.k. w przeciwieństwie do tego z 1917 roku nie wymienia, oprócz cudzołóstwa, konkretnych powodów i okoliczności na podstawie których orzeczona może zostać separacja. Odpowiednie kanony k.p.k. zawierają bowiem w tym względzie normy blankietowe, co powoduje, iż prawodawca kościelny dopuszcza także inne powody separacyjne, którymi pozostaje np. takie zachowanie jednej ze stron, które uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie instytucji małżeństwa.