Polski system emerytalny pod presją. Eksperci ostrzegają: bez reform czekają nas głodowe świadczenia

• System emerytalny w Polsce. Co nas czeka w związku ze starzeniem się społeczeństwa?
• MFW: konieczna reforma emerytalna i działania wielotorowe
• Eksperci: podniesienie i zrównanie wieku emerytalnego to konieczność
• Raport PSE: nierówny wiek emerytalny to problem całego społeczeństwa
• Polityczna niechęć do zmian
• Dane demograficzne GUS: długość życia w Polsce rośnie
• Obecne przepisy: powszechny wiek emerytalny w Polsce
• Polska ma najniższy wiek emerytalny kobiet w UE
• Wiek emerytalny kobiet: Jak jest u naszych sąsiadów?

Polska szybko się starzeje, co staje się coraz poważniejszym wyzwaniem dla systemu emerytalnego. Eksperci Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) ostrzegają: jeśli nie zostaną wprowadzone reformy, w ciągu najbliższych dekad system może stać się niewydolny – zwłaszcza dla osób o niskich dochodach, kobiet i pracowników zatrudnionych na niestandardowych warunkach. Jeśli nic się nie zmieni, do 2050 roku wysokość przeciętnych emerytur znacząco spadnie. Czy można temu zapobiec?

System emerytalny w Polsce. Co nas czeka w związku ze starzeniem się społeczeństwa?

„Przewiduje się, że w długim terminie starzenie się społeczeństwa osłabi adekwatność polskiego publicznego systemu emerytalnego, szczególnie dla biedniejszych emerytów, kobiet i niestandardowych pracowników. Bez żadnych reform do 2050 r. średni wskaźnik świadczeń spadnie z 45 do 29 procent” – alarmują ekonomiści MFW.

„Przeciwdziałanie skutkom starzenia się społeczeństwa w celu utrzymania wskaźnika świadczeń wiązałoby się z dodatkowymi kosztami fiskalnymi w wysokości około 6 punktów procentowych PKB do 2050 r.” – dodają. Ich zdaniem gwałtowny spadek wskaźnika świadczeń może doprowadzić do tego, że przeciętna emerytura zrównana zostanie z minimalną, co w praktyce stworzy system uniwersalny.

MFW: konieczna reforma emerytalna i działania wielotorowe

„Aby złagodzić skutki starzenia się społeczeństwa, potrzebne jest kompleksowe, wielotorowe podejście” – podkreślają eksperci Funduszu. Wśród proponowanych rozwiązań znajdują się m.in.:

• wyrównanie ustawowego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn oraz jego stopniowe podnoszenie wraz z wydłużaniem oczekiwanej długości życia,
• wydłużenie efektywnego okresu aktywności zawodowej poza ustawowy wiek emerytalny i wprowadzenie zachęt do pracy dla emerytów,
• wprowadzenie minimalnego okresu składkowego, aby zachęcić do dłuższej pracy i ograniczyć wypłaty bardzo niskich świadczeń.

Podkreślono także potrzebę zwiększenia aktywności zawodowej na rynku pracy i wyższego udziału oszczędności gospodarstw domowych w gospodarce.

Eksperci: podniesienie i zrównanie wieku emerytalnego to konieczność

Zdaniem prof. Agnieszki Chłoń-Domińczak, dyrektorki Instytutu Statystyki i Demografii SGH, konieczne jest nie tylko zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, ale również jego podniesienie. „Dzisiejszy niski wiek emerytalny kobiet dyskryminuje właśnie kobiety. Ich świadczenia są mniejsze niż świadczenia mężczyzn o ponad tysiąc złotych, właśnie ze względu na to, że szybciej przechodzą na emeryturę i krócej pracują” – podkreśla ekspertka.

Wskazuje również, że „ już we wszystkich krajach Unii Europejskiej wiek emerytalny kobiet i mężczyzn jest równy. Ostatnio Rumunia wyrównywała wiek emerytalny, więc już naprawdę jesteśmy w ogonie Europy. Tutaj ewidentnie zmiana jest potrzebna. Z kolei osiem krajów wprowadziło rozwiązania, w których wiek emerytalny zmienia się wraz z tym, jak zmienia się długość trwania życia. 65 lat dla kobiet i dla mężczyzn jest więc absolutnym minimum"”.

Raport PSE: nierówny wiek emerytalny to problem całego społeczeństwa

W raporcie Polskiej Sieci Ekonomii dla ZUS pt. „Dobrowolne ubóstwo – o konsekwencjach dobrowolnego ZUS dla samozatrudnionych”, autorzy – Janina Petelczyc (SGH) i Tomasz Lasocki (PW) – również podkreślają wagę zmian.

„Niższy wiek emerytalny kobiet w sposób drastyczny przyczynia się do obniżania wysokości ich świadczeń oraz znacznie zwiększa poziom dofinansowywania świadczeń przez państwo. Nierówny wiek emerytalny uderza zarówno w same uprawnione, jak i w całe społeczeństwo”.

Polityczna niechęć do zmian

"Jeśli chodzi o wiek emerytalny to żyjemy w czasach hipokryzji" - stwierdził prezes Instytutu Emerytalnego dr Marcin Wojewódka. "Żaden polityk nie przyzna się, że powinno się w Polsce nie tylko zrównać wiek emerytalny, ale go również dla obu płci podnieść. Bo jeśli to powie to do razu przegra wybory. Natomiast wszyscy wiedzą, że utrzymywanie obecnego stanu oznacza niskie świadczenia emerytalne, szczególnie dla kobiet" - zaznaczył prezes instytutu.

Dr Marcin Wojewódka powiedział, że "decydenci na to się godzą, bo po pierwsze boją się dotknąć tego tematu z powodów jak wyżej, a po drugie - wolą być dobrymi wujkami i rozdawać, szczególnie przed wyborami różne łakocie emerytalne". "A to wprowadzą trzynastkę, a to podniosą świadczenie dla 100-latków, a to zaproponują emerytury pomostowe czy stażowe. Tu chodzi o wykorzystanie tematu emerytów dla bieżących potrzeb politycznych, a nie o systemowe rozwiązania. Bo tego się każdy rządzący po prostu boi. A skończy się na tym, że będziemy musieli podnieść podatki, np. stawkę podatku VAT i z tego opłacać zobowiązania wobec emerytów" - podkreślił prezes Instytutu Emerytalnego.

Eksperci wyraźnie wskazują, że w obliczu niskich statystyk urodzeń, a co za tym idzie – starzenia się społeczeństwa – niepokoje budzi przyszłość systemu emerytalnego. To oznacza m.in. problem niskich emerytur przyszłych pokoleń. "W zakresie demografii musimy sobie jasno powiedzieć, że żadne, ale to żadne działania nie odwrócą negatywnego trendu. Będziemy jako Polacy kurczącym się i starzejącym społeczeństwem bez względu na to jakie wprowadzimy programy pronatalistyczne czy ile wybudujemy miejsc w żłobkach czy mieszkań dla młodych par. Czas przestać się oszukiwać w tym zakresie" - ocenił Marcin Wojewódka.

Dane demograficzne GUS: długość życia w Polsce rośnie

Z raportu Głównego Urzędu Statystycznego „Trwanie życia w 2023 r.” wynika, że w 2023 roku:

• przeciętna długość życia mężczyzn wyniosła 74,7 roku,
• przeciętna długość życia kobiet – 82 lata.

To wzrost odpowiednio o 1,3 roku i 0,9 roku w porównaniu z rokiem 2022. W porównaniu do 1990 roku – wzrost o 8,5 roku dla mężczyzn i 6,8 roku dla kobiet. GUS zauważa też, że różnice w umieralności między płciami są w Polsce znacznie wyższe niż w większości krajów UE.

Obecne przepisy: powszechny wiek emerytalny w Polsce

Przypomnijmy, że od 1 października 2017 roku w Polsce obowiązuje powszechny wiek emerytalny, który wynosi:

• 60 lat w przypadku kobiet,

• 65 lat w przypadku mężczyzn.

Został on określony na mocy zmian w przepisach do ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wcześniejsze przepisy przewidywały stopniowe wydłużanie wieku emerytalnego, jednak nowa regulacja ustabilizowała go na poziomie 60 dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.

Wprowadzenie takiego wieku emerytalnego miało również na celu wyrównanie szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy, przyczyniając się do bardziej sprawiedliwego traktowania obu płci w kontekście emerytur. Warto zauważyć, że osoby, które zdecydują się na dalszą pracę po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego, mogą kontynuować zatrudnienie, a ich emerytura zostanie wypłacona po spełnieniu warunków przewidzianych w przepisach.

Polska ma najniższy wiek emerytalny kobiet w UE

W 2024 roku Polska pozostaje jedynym krajem Unii Europejskiej, w którym kobiety mogą przechodzić na emeryturę już w wieku 60 lat. Jak wynika z danych OECD, w większości państw członkowskich wiek emerytalny wynosi średnio 65 lat i mieści się w przedziale 62–67 lat. W niektórych krajach, takich jak Bułgaria, kobiety mogą przejść na emeryturę już po ukończeniu 60 lat, jednak system emerytalny jest tam stopniowo reformowany, by zrównać wiek emerytalny obu płci na poziomie 65 lat do 2037 roku. Na Malcie wiek emerytalny wynosi 62 lata, ale również planowane są jego podwyżki. W wielu krajach, takich jak Grecja, Włochy, Luksemburg czy Słowenia, kobiety i mężczyźni mają wspólny wiek emerytalny wynoszący 62 lata, podczas gdy w Islandii i Norwegii obowiązuje wiek emerytalny na poziomie 67 lat dla obu płci.

System emerytalny w Europie dynamicznie się zmienia, a wiele państw planuje stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego. Na przykład Austria podnosi wiek emerytalny kobiet z 60 do 65 lat do 2033 roku, a Dania ma osiągnąć wiek emerytalny 74 lat dla obu płci do 2060 roku. Nawet w Turcji, która nie jest członkiem UE, mężczyźni mogą przechodzić na emeryturę już po ukończeniu 60 lat, co wskazuje na duże różnice w polityce emerytalnej poszczególnych krajów. Polska, utrzymując wiek emerytalny kobiet na poziomie 60 lat, pozostaje wyjątkiem na tle europejskich trendów, w których dominują dążenia do jego podwyższania i zrównywania między płciami.

Wiek emerytalny kobiet: Jak jest u naszych sąsiadów?

W Niemczech wiek emerytalny dla kobiet, podobnie jak dla mężczyzn, wynosił w 2024 roku 65 lat i 11 miesięcy. Jest to efekt stopniowego podnoszenia wieku emerytalnego, które rozpoczęło się w 2012 roku. Zgodnie z planem, wiek emerytalny ma zostać docelowo podniesiony do 67 lat do roku 2029. Zmiany te mają na celu dostosowanie systemu emerytalnego do starzejącego się społeczeństwa i zwiększającej się długości życia. Dzięki równemu wieku emerytalnemu kobiety i mężczyźni przechodzą na emeryturę w tym samym wieku, co ma na celu eliminację nierówności wynikających z różnic w długości życia.

Kobiety, które osiągną ustawowy wiek emerytalny, mogą przejść na emeryturę bez obniżenia świadczeń, pod warunkiem spełnienia innych wymogów, takich jak minimalny okres opłacania składek. W przypadku wcześniejszego przejścia na emeryturę, świadczenia są obniżane, a prawo do pełnej emerytury można uzyskać po przepracowaniu co najmniej 45 lat. Warto dodać, że w Niemczech okresy wychowania dzieci mogą zostać zaliczone do stażu pracy, co może ułatwić kobietom osiągnięcie pełnego wymiaru lat pracy.

Źródła: Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1251).
"Dobrowolne ubóstwo - o konsekwencjach dobrowolnego ZUS dla samozatrudnionych" raport Polskiej Sieci Ekonomii dla ZUS. A​​​​utorzy: Janina Petelczyc, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie; Tomasz Lasocki, Politechnika Warszawska.
Raport Głównego Urzędu Statystycznego pt. "Trwanie życia w 2023 r."